LOSSER VAN DE SYNAGOGE

Kranten als het Reformatorisch Dagblad en het Nederlands Dagblad berichten regelmatig over de problemen die Messiasbelijdende Joodse gemeenten in Israël hebben vanwege de tegenstand van orthodoxe Joden.

Er worden in Nederland congressen en studiedagen georganiseerd (bijvoorbeeld door het Centrum voor Israëlstudies, CIS), waar Messiasbelijdende sprekers uit de Verenigde Staten en Israël komen spreken. En ook bij studenten van theologische opleidingen zijn onderwerpen over Messiasbelijdende Joden (is mijn ervaring) populair als afstudeerscriptie.

KLEINE GROEP

Dit is des te verbazingwekkender, omdat het hier een betrekkelijk kleine groep betreft. In Israël wordt hun aantal op tien- tot vijftienduizend mensen geschat, verdeeld over zo’n 150 Messiasbelijdende gemeenten. Maar van deze gemeenten maken ook niet-Joodse christenen deel uit. In de Verenigde Staten gaat het om een veel grotere groep, maar de helft van de leden van de Messiaanse gemeenten bestaat uit niet-Joden.

Het aantal christenen in Nederland van Joodse komaf is niet bekend. Het wordt geschat op maximaal duizend (één à twee procent van het totaal aantal Joden), van wie de meerderheid lid is van een kerk. De Messiaanse Beweging (geschat op maximaal tweeduizend betrokkenen) oefent vooral aantrekkingskracht uit op christenen van niet-Joodse afkomst. Hier is het aantal Joden minimaal of zelfs geheel afwezig.

GESCHIEDENIS

Het valt me op dat velen het idee hebben dat het verschijnsel Messiasbelijdende Joden alleen iets van deze tijd is. Dat is onjuist. Wanneer je de geschiedenis van de Joodse christenen bestudeert, valt een aantal opmerkelijke dingen op. In de negentiende en begin twintigste eeuw was hun aantal beslist niet kleiner dan vandaag de dag. Terwijl er nu nauwelijks predikanten of voorgangers in Nederland met een Joodse achtergrond zijn, was dat in de periode van 1800 tot 1940 anders.

Velen van hen zijn vandaag de dag niet meer bekend. De namen van mr. Isaac da Costa (1798-1860) en dr. Abraham Capadose (1795-1874) zullen de meeste lezers nog wel kennen vanwege hun betrokkenheid bij het Reveil. Maar wie kent nu nog de namen van predikanten als ds. Salomon Mozes Flesch (1812-1862), dr. Carl A.F. Schwartz (1817-1870), dr. Philippus S. van Ronkel (1829-1890), ds. Lion Cachet (1835-1899), die predikant werd in de Nederduits Gereformeerde Kerk van Zuid-Afrika, ds. M.S. Bromet (1839-1905) uit Suriname, die predikant was in Londen en enige jaren als zendeling onder Joden in Amsterdam heeft gewerkt, en ds. Eliëzer Kropveld (1840-1920)?

Of wie weet dat ten tijde van de Tweede Wereldoorlog de enige twee hervormde predikanten van Joodse komaf, vanwege hun Jood-zijn, zijn vermoord: ds.

A.M.J. Rottenberg (1890-1942) in Mauthausen en ds. J.W.B. Cohen (1904-1942) via Dachau in Slot Hartheim?

In de negentiende eeuw waren er in Amsterdam en Rotterdam diverse zendingsorganisaties onder Joden actief, waarbij ook predikanten en evangelisten werkzaam waren. Dr. C.W.H. Pauli (1800-1877) zou bijvoorbeeld een kleine vijfhonderd Joden hebben gedoopt en ds.

A. C. Adler (overleden in 1907) mocht tachtig Joden dopen. Jiddischsprekende werkers waren ook actief voor 1940, zoals Ph. Trostianetzky (1890-1979) en ds. S.P. Tabaksblatt (1902-1992).

Beiden overleefden met hun gezinnen Theresienstadt. Met gemak kunnen we nog meer namen aan deze lijst toevoegen.

BLOEIPERIODE

De negentiende eeuw is de bloeiperiode van de Hebreeuwse christenen, zoals ze toen werden genoemd. De term Messiasbelijdende Joden is pas na 1970 ontstaan. Waarom kwamen juist in deze periode zoveel Joden tot geloof in de Messias?

De negentiende eeuw is in de Joodse geschiedenis een bijzondere tijd. Het aantal Joden in de wereld neemt in die periode spectaculair toe van twee en een half miljoen in 1800 tot ruim tien en een half miljoen in 1900. Het is ook de tijd waarin de gevolgen van Franse Revolutie en de Verlichting zichtbaar worden. Joden krijgen dan in Europa dezelfde rechten als andere staatsburgers en daar maakten ze gretig gebruik van. Alle beroepen staan nu voor hen open.

Met honderdduizenden tegelijk nemen ze afscheid van de synagoge en van hun Joodse afkomst en godsdienst om op te gaan in de westerse samenleving. Er begint daarmee een proces van secularisatie dat tot op de dag van vandaag voortduurt.

Met name in Duitsland, Oostenrijk en Hongarije laten veel Joden zich dopen, hetzij rooms-katholiek hetzij luthers, of ze gaan een huwelijk aan met een niet-Joodse partner om zo op te gaan in de maatschappij en hoger op te klimmen op de maatschappelijke ladder. In de woorden van de gedoopte Jood Heinrich Heine (1779-1856): door het doopbewijs verkreeg men toegang tot de maatschappij.

BREDE BEWEGING

Daarom is de negentiende eeuw vanuit orthodox Joods standpunt bezien ook de eeuw van de grote afval. Vanuit deze achtergrond is het bijvoorbeeld te verklaren dat de meerderheid van de Israëlische en Amerikaanse Joden vandaag de dag seculier is. Zelfs zij die nog wel formeel lid waren van een synagoge, gingen steeds losser staan van hun Joodse godsdienst.

Er is dan ook een wereld van verschil tussen Jeruzalem waar relatief veel orthodoxe Joden wonen en Tel Aviv, dat even geseculariseerd is als welke West-Europese stad ook maar en dat de twijfelachtige eer heeft – na Amsterdam – het centrum van de homo-emancipatie te zijn.

We zien echter ook dat in de negentiende eeuw Joden vanuit oprechte motieven zich tot Christus bekeren en dat hun aantal groter is dan in de eeuwen ervoor. Maar op het geheel van het aantal Joden dat de Joodse orthodoxie of de synagoge verlaat, is hun getal klein. Dit laat zien dat de bekering van Isaäc da Costa en Abraham Capadose en vele anderen in Nederland geen geïsoleerd verschijnsel is, maar dat dit deel uitmaakt van een brede Europese beweging.

VERSCHILLEN

Er is een aantal verschillen tussen de negentiende eeuw en vandaag de dag. De Hebreeuwse christenen hadden in het algemeen een orthodox Joodse achtergrond, dit in tegenstelling tot veel Messiasbelijdende Joden nu die een seculier Joodse achtergrond hebben. In de negentiende eeuw kwamen ze veelal tot geloof door het lezen van het Nieuwe Testament (al dan niet in het Hebreeuws of Jiddisch) of door het getuigenis van andere Hebreeuwse christenen. Omdat ze het Joodse leven van binnenuit kenden, stonden ze veel kritischer ten opzichte van hun eigen achtergrond dan veel Messiasbelijdende Joden nu, die pas na hun bekering het orthodox Joodse leven leren kennen.

Vandaar dat ze op een andere manier hun Jood zijn benadrukten dan Messiasbelijdende Joden nu. Ze waren, als volgelingen van Jezus, in de eerste plaats christen. Daarom hadden ze geen probleem met de zondag als rustdag of met de christelijke feesten. Terwijl veel Messiasbelijdende Joden vandaag de dag nadruk leggen op godsdienstige aspecten, zoals het vieren van de sabbat en de Joodse feesten of het houden aan de spijswetten, was dit voor de Hebreeuwse christenen veel minder belangrijk. Voor hen was hun Jood-zijn vooral cultureel bepaald. Dat wil niet zeggen dat hun Jood-zijn minder belangrijk was, maar ze vonden hun identiteit in de beloofde Joodse Messias.

THEOLOGIE

Omdat ze een degelijke orthodox-Joodse achtergrond hadden of zelfs uit een rabbijnengeslacht stamden, gingen velen theologie studeren en werden predikant of docent aan een theologische opleiding. Bijvoorbeeld in Engeland werd in 1890 het aantal geestelijken van Joodse komaf binnen de Anglicaanse Kerk op tweehonderd geschat en daarnaast was er nog een aantal voorgangers van andere kerkgenootschappen. Vandaar dat ze ook veel theologische werken hebben gepubliceerd (in het Hebreeuws, maar ook in het Engels en andere talen). Om slechts een voorbeeld te noemen: Alfred Edersheim (1825-1889) schreef een aantal boeken waaronder die over de Joodse achtergrond van Jezus. Zijn The Life and Times of Jesus the Messiah is een standaardwerk en wordt nog steeds uitgegeven.

Theologisch gezien waren ze orthodox. Terwijl vandaag de dag de leer van de drie-eenheid wordt aangevallen, waren zij grote verdedigers van deze leer. Het viel me weer op hoeveel studies juist door Joodse christenen hierover zijn geschreven. J. Rottenberg schreef bijvoorbeeld het boek De triniteit in Isra ë ls Godsbegrip. Hierin betoogt hij dat deze leer volkomen bijbels en Joods is en geheel in overeenstemming met wat de rabbijnen in de Talmoed en andere Joodse geschriften leren.

Slechts op een punt weken ze af van de toen gangbare officiële kerkelijk leer en wel bij de eschatologie. In navolging van de orthodox Joodse visie dat de Messias zal komen om in Jeruzalem te regeren, gingen zij ervan uit dat Jezus bij Zijn wederkomst ook als koning vanuit Jeruzalem de wereld zal regeren.

Dr. P.A. Siebesma uit Harskamp is oud-docent Oude Testament, Hebreeuws en wereldreligies aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE) en hoogleraar godsdienstwetenschappen aan de Evangelische Theologische Faculteit (ETF) te Leuven.

In het vervolg van deze serie staan we stil bij vier joodse gelovigen uit Nederland in het tijdvak 1800-1940. Volgende week: mr. Isaac da Costa.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen