PUBLIEKE OPINIE

In Kerk & Israël Onderweg stond een (beknopt) interview met historicus dr. Bart Wallet. Inmiddels heeft hij als onderzoeker een wetenschappelijke reputatie opgebouwd op het gebied van Jodendom. Het Jodendom in Nederland is zijn specialisme.

KERK & ISRAEL ONDERWEG

Wat merk je van een toename van antisemitisme?

‘Het is moeilijk meetbaar. Tot aan de jaren ’60 van de vorige eeuw was sociaal antisemitisme vrij geaccepteerd. In allerlei romans (den k aan Vestdijk) en kinderboeken (bijvoorbeeld die van Joh. Kievit) zie je negatieve stereotypen van Joden. Na 1960 is dat not done. Er gaat een taboe op rusten. Het sociaal antisemitisme verdwijnt niet, maar gaat ondergronds. In de privésfeer woekert het echter door. Rond 2000 gaat dat taboe er een beetje af. Vooral in de sociale media wordt het zichtbaarder.

Een deel van de Joodse gemeenschap maakt zich serieus zorgen. Dat gevoel van onveiligheid moet de Nederlandse samenleving serieus nemen.

In een deel van Nederland leef een sentiment dat de aandacht voor de Joden en de Tweede Wereldoorlog nu lang genoeg heeft geduurd. In de kerk zie ik een vergelijkbare tendens. Ik denk echter dat we als samenleving en als kerk nog maar net begonnen zijn met het verwerken van al die grote en heftige thema’s die zowel de jaren ’40-’45 als ‘48 op ons bord hebben gelegd. Dat heeft zulke ingrijpende consequenties voor je filosofie. De westerse filosofie, ook de christelijke, gaat uit van universalisme, maar universalisme kan makkelijk verworden tot totalitarisme. Hoe ga je om met een minderheidstraditie? Het daagt filosofie en christendom uit. (...)

De kerk zou haar minderheidspositie moeten accepteren. Dan kun je misschien iets leren van de Joodse gemeenschap die ook minderheid is. De Joodse traditie heeft gezorgd voor continuïteit en tegelijkertijd kun je ook vanuit je minderheidspositie bijdragen aan de samenleving door een spiegel te vormen.’

Onopgeefbare verbondenheid?

‘Louter opschrijven in een kerkorde is goedkoop, je moet er invulling aan geven. Dan wordt het serieus en soms moet je in debatten naast de Joodse gemeenschap gaan staan en zeggen: ‘Jullie staan niet alleen’. Dat daaraan weer gemorreld wordt, is een verkeerd signaal aan de Joodse gemeenschap.

Wat is het spreken van de kerk waard als je dat na een paar decennia weer inwisselt? Hoe betrouwbaar ben je als gesprekspartner? Ook daar is continuïteit nodig.’

Juist over dit laatste punt had ik nog graag meer gehoord van dr. Wallet. Het viel me op dat de vraag wat plompverloren het interview binnenkomt. Dan is het moeilijk om daarop meteen adequaat te reageren. Toch is het antwoord duidelijk genoeg: wees een betrouwbare partner. Juist in zulke gevoelige kwesties als de verhouding kerk en Israël. Het zou niet alleen een blunder zijn als – als uitkomst van de discussie die nu gevoerd wordt binnen de Protestantse Kerk in Nederland – de kerk met een inlegvelletje zou komen (zoals bij de discussie over het homohuwelijk), het zou de verhouding, die de afgelopen decennia met veel moeite is opgebouwd, grote schade berokkenen. Naar mijn overtuiging kunnen we dan het gesprek met Israël wel definitief in de ijskast zetten. Graag onderstreep ik nog wat dr. Wallet zegt, namelijk dat we ‘als kerk nog maar net begonnen zijn met het verwerken van al die grote en heftige thema’s die zowel de jaren ’40-’45 als ‘48 op ons bord hebben gelegd.’

REFORMATORISCH DAGBLAD

Dit laatste (de oorlogsjaren) brengt me bij Kaj Munk. Dr. Klaas van der Zwaag wijdde in het Reformatorisch Dagblad aan deze Deense theoloog/dichter/toneelschrijver en verzetsstrijder een mooi artikel.

‘Wat is christendom? Eerbied voor Christus.’ Dat stond op het briefje dat de Deense verzetsheld Kaj Munk altijd bij zich droeg. De predikant, toneelschrijver en verzetsstrijder werd 75 jaar geleden vermoord in de strijd tegen het nazisme. Kaj Munk woonde als dorpsdominee met zijn vrouw en vijf nog jonge kinderen in Vedersø, een van de meest pittoreske plaatsen in Denemarken, gelegen vlak aan zee. Hij ontpopte zich als een veelzijdig mens: kunstenaar, dichter, journalist en toneelschrijver. Het leven lachte hem toe. Zijn toneelstukken genoten landelijke bekendheid.

Totdat Duitsland in 1940 op brute wijze het niet-aanvalsverdrag met Denemarken schond. Het land gaf zich zonder slag of stoot over, Munk was furieus. En de kerk keek de andere kant op... ‘De kerk heeft niet geloof, hoop en liefde te preken, maar moed’, zo hield hij in september 1941 zijn lutherse ambtsbroeders voor. ‘Nee, dat is nog niet uitdagend genoeg. Mijne heren, ambtsbroeders, onze taak van heden is: onvoorzichtigheid.’

VLAM IN DE PAN

In november 1943 reisde Kaj Munk naar Kopenhagen om in de Heilige Geestkerk een preek te houden tegen de Duitse bezetter. Nadat de Jodenvervolging ook in Denemarken zijn beslag had gekregen, riep hij op 5 december 1943 in een historische preek – over de wijze en dwaze maagden – in de Domkerk in Kopenhagen op tot opstand. De Jodenvervolging was ‘in strijd met de grondwet van het Rijk van Christus en strijdig met het gebod van barmhartigheid en iets afschuwelijks voor onze vrije Deense geest.’

De kerk moest dit niet over zich heen laten gaan. ‘Gaat dit zo door, dan zullen wij met Gods hulp het volk tot opstand trachten te brengen.’ Aan het eind richtte hij zich als het ware tot de Duitsers. ‘Jullie kunnen me alles afnemen, maar het martelaarschap niet.’ De Duitse bezetter vaardigde onmiddellijk een preekverbod uit, zodat de middagdienst niet doorging. Maar Munk preekte vervolgens in de Onze-Lieve-Vrouwekerk, de grote kathedraal van Kopenhagen.

Hij tekende daarmee feitelijk zijn doodvonnis, dat een maand later werd bezegeld (...). Hij maakte op nieuwjaarsdag in Vedersø bekend zijn werk als predikant te willen staken. ‘Het is mij vandaag onmogelijk’, zo zei hij, staande in zijn overjas met rode sjaal, zonder toga, ‘om op de preekstoel of voor het altaar te gaan staan, omdat mensen uit onze gemeente, die daartoe geenszins verplicht waren, in Duitse dienst zijn getreden.’ Het betrof hier hulp van Denen aan de verdedigingswerken aan de kust.

Indrukwekkend klonk het: ‘Ik sta hier niet om haat te verkondigen. Ik kan dat eenvoudig niet. Ik haat zelfs Adolf Hitler niet. Ik weet, in welk een staat van verschrikking de wereld is komen te verkeren. Ik weet welke smaad mijn eigen land heeft moeten ondergaan.’ Het waren zijn laatste publieke woorden, kort voordat hij drie dagen later op een avond door de Gestapo werd opgehaald en willekeurig ergens aan de weg werd doodgeschoten.

Voor alle duidelijkheid: wij leven in een totaal andere tijd dan Kaj Munk. Toch spreken de woorden van Munk mij aan: ‘Mijne heren, ambtsbroeders, onze taak van heden is: onvoorzichtigheid.’ Het is namelijk erg verleidelijk om mee te buigen met de publieke opinie. Dat is veilig. De publieke opinie is bijna een afgod geworden. De publieke opinie moet te vriend gehouden worden, anders loopt het slecht met je af. Als je zegt wat iedereen zegt, wordt er tenminste naar je geluisterd (denk je, hoop je).

SCHIM

Maar diezelfde publieke opinie is ook ongrijpbaar. Hij (of is het een zij?) heeft veel gedaanten. Vandaag is hij weer anders dan gisteren. Het is een grillig persoon. De publieke opinie is een schim, een geest die rondwaart. Juist omdat niemand hem concreet kan aanwijzen, wordt hij gevreesd. Ook door de kerk. We hebben daarvan de afgelopen tijd verschillende voorbeelden gezien. Er bestond geen enkel risico om een marathonkerkdienst te houden in Den Haag. Het leverde alleen maar enorm veel publiciteit op en... waardering van de publieke opinie.

Het is ook niet moeilijk om op 10 maart mee te lopen in een klimaatmars. Dat is volstrekt ongevaarlijk en je laat als kerk tenminste zien waar je staat en je weet bij voorbaat dat je de publieke opinie aan je kant hebt. Je zou als kerk ook risicoloos je handen kunnen aftrekken van Israël. Dat doet iedereen al en de kerk heeft er tenslotte ervaring mee... Het devies van Kaj Munk is ook op onze tijd van toepassing: ‘Mijne heren, ambtsbroeders, onze taak van heden is: onvoorzichtigheid.’

Dr. A.A.A. Prosman uit Amersfoort is emeritus predikant.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen