Het leven van Theodorus Beza (8)

- Het sterven van Servet -

Op de brandstapel

Het was 27 oktober 1553. Vlak voordat de terdoodveroordeelde naar de brandstapel werd gebracht, las een van de burgemeesters het vonnis voor. In dat vonnis werd ook het boek genoemd dat de man, die gestraft zou worden had geschreven. Het heette Restitutio Christianismi, het herstel van het Christendom. Kort voor de man op de brandstapel stierf, riep hij luid en voor iedereen hoorbaar uit: 'Jezus, Zoon van de eeuwige God, ontferm U mijner.' Een Christelijk sterven zo leek het. Het was het niet.

Michael Servet

Veel moeite heeft Calvijn gehad met Michael Servet (1511-1553). Beza heeft het in zijn boekje over het leven van Calvijn samengevat met de woorden: 'Dat oude wanschepsel, dat uit gruwelijke en monsterachtige ketterijen samengesmolten was, Michael Servet, was weer onder de naam van Michiel de Villeneuve zijn godslasteringen begonnen rond te strooien. Hij had in Vienne in Savoye een groot boek vol lasteringen uitgegeven. (Dit was het boek Restitutio Christianismi). Zodoende werd hij in Vienne in hechtenis genomen. Maar toen hij door een list uit de gevangenis geraakt was, kwam hij door een zeker noodlot gedreven, in Geneve. Daar werd hij op aanraden van Calvijn, die hem wel kende, in de gevangenis geworpen. Na vele twistgesprekken liep het daarop uit dat hij tenslotte door ijdele stoutmoedigheid verraden, iedereen van zijn goddeloosheid en oneindige godslasteringen overtuigde, zodat hij door al de Zwitserse kerken veroordeeld werd. Op 27 oktober werd hij zonder dat hij enig teken van berouw toonde, levend verbrand.'

Servets loochening

Wet laatste zinnetje doet vreemd aan. Want was Servet niet vlak voor zijn dood op zijn dwaalleer teruggekomen? Volgens sommigen betekenden de woorden: 'Jezus, Zoon van de eeuwige God, ontferm U mijner' een duidelijk loslaten van wat hij eerder beleden had. Want wat was kenmerkend voor de leer van Servet?

Servet loochende vooral de leer van de Drie-eenheid Gods. Hij noemde die leer zelfs een driekoppig monster. Ook van andere opvattingen van de reformatoren had hij een afkeer en hij bestreed zodoende de erfzonde, de kinderdoop en de rechtvaardiging door het geloof Maar het meest gebeten was hij op de leer van de Godheid van Christus. Christus, aldus Servet, was niet de eeuwige Zoon van God. Wel was Hij, omdat Hij mens was, de Zoon van God, maar op die manier kon ieder mens op aarde Gods zoon genoemd worden.

Bezien we nu in dit verband Servets laatste woorden, waarbij hij zei: 'Jezus, Zoon van de eeuwige God, ontferm U mijner', dan zal duidelijk zijn dat hij met die uitspraak precies bleef belijden wat hij eerder ook al geleerd had. Vandaar dat Theodorus Beza kon schrijven dat Servet geen teken van berouw getoond had.

Polemiek rond Servet

Anderen dachten daar anders over en vooral Calvijn werd in de polemiek betrokken. Hij zou door zijn onverdraagzaamheid Servet de dood in gedreven hebben. Dat had Calvijn niet, zelfs had hij de gevangene geprobeerd te wijzen op het verkeerde van zijn opvattingen en had hij bij de overheid gepleit voor een mildere doodstraf Maar zijn bestrijders wilden daar niet aan, en Calvijn moest zich op schrift verantwoorden.

Een van zijn bestrijders was een zekere Sebastiaan Castellio. Beza schreef over deze kwestie: 'Zodra Calvijn een uitvoerige weerlegging van Servets dwalingen uitgegeven had, waarbij hij redenen had gevoegd waarom en hoever het aan de overheid na wettig onderzoek van zaken toegestaan was de ketters te straffen, zo schreef Castellio ertegen, en hij misbruikte hiervoor de geschriften van Godzalige mannen. Hierop heb ik later zelf geantwoord om Calvijn, die toen zijn uitleg-

gingen van Genesis schreef, van die moeite te ontlasten.'

Bogermans vertaling

Bij dit werkje dat Beza in 1554 schreef onder de titel De haereticis a civili Magistratu puniendis Libellus, moeten we nog even stilstaan omdat dit geschrift in het Nederlands werd vertaald. Dat gebeurde in 1601 te Franeker onder de titel Een schoon tractaet des Godtgheleerden Theodori Bezae vande Straffe welcke de wereltlijcke Overicheijdt over de Ketters behoort te oefenen (...). De vertalers waren de twee predikanten van Sneek G. Geldorpius en de later zeer bekend geworden Johannes Bogerman. Eigenlijk vervaardigden ze de vertaling omdat ze in Sneek geen moeite hadden met allerlei andersdenkenden en ze de overheid wilden wijzen op hun plicht om allerlei afgodische opvattingen tegen te gaan.

Bogerman heeft de schrijver van het werk dat hij vertaalde, ook persoonlijk gekend. We weten dat Bogerman als student Geneve heeft bezocht en daar bij Theodorus Beza colleges heeft gelopen. Diepe indruk maakte hij toen op de Nederlander.

Dat hij het geschrift vertaald heeft, is Bogerman niet in dank afgenomen. Toen hij bij de Synode van Dordrecht van 1618-1619 gekozen werd als voorzitter. hebben de remonstranten ook deze vertaling gebruikt om hem aan te klagen. Ze meenden dat er weinig goeds te verwachten was van iemand, die het ermee eens was als de overheid ketters strafte.

Ze hadden de strekking van het werk van Beza dus goed begrepen. Immers, het was op bladzij 339 zijn conclusie 'dat dit de wil des Heeren was, dat de magistraten 'de verachtinge' (hier: de verwerping) van de godsdienst ook met de dood zouden moeten straffen'. De Godzalige en vrome vorsten, aldus Beza hadden dat ook gedaan. Om dat te bewijzen had hij in zijn werk veel plaatsen uit Gods Woord behandeld.

Beza over Servet

In zijn boek heeft Beza vanaf bladzij 125 ook bij de kwestie rond Michael Servet stilgestaan. Castellio had Calvijn en de zijnen verweten dat zij iemand voor een ketter gehouden hadden, ja zelfs levend hadden verbrand, die de Naam van Christus aanriep. Het antwoord van Beza hierop was als volgt: 'Want wat Servet aangaat, die zij niet met zijn naam durven noemen, zij zeggen dat hij midden in de vlammen met luide stem Christus geprezen en geloofd, en heeft uitgeroepen dat hij in Christus geloofde.'

Zo was het niet gegaan aldus Beza, 'want toen hij vermaand werd dat hij een teken van boetvaardigheid zou tonen, zei hij: "Ik beken dat Christus de Zoon van de eeuwige God is." Maar toen van hem begeerd werd, nadat men zijn bedrog had duidelijk gemaakt, dat hij Hem niet alleen als de Zoon van de eeuwige God, maar ook als de eeuwige Zoon van God wilde belijden, zo heeft hij liever willen stom blijven dan de Zoon van God Zijn behoorlijke eer te geven.'

’En zullen wij', zo ging Beza verder, 'het nu daar voor houden dat Christus door zodanig mensen wordt aangeroepen? Dat zij verre. Maar veel meer, zo dikwijls als dergelijke mensen de naam van Christus uitspreken, zo dikwijls wordt de Zoon van God gelasterd, aangezien zij Christus niet zoals Hij is en zoals Hij Zich in Zijn Woord kenbaar maakt aanroepen, maar zoals zij Hem gemaakt hebben in hun gedachten. Zodat zij in plaats van de ware en enige Christus een afgod aannemen en omvangen... Zij verwerpen en versmaden Christus.'

Beza's veroordeling was duidelijk, niet dubbelzinnig zoals de woorden van Michael Servet. Johannes Bogerman heeft ervoor gezorgd dat die ook in Nederland bekend is geworden. Ook in dit opzicht wilde hij graag de lijn door Beza getrokken voortzetten.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen