Rondom de Liturgie (5)

Sprekende bezinning
In ons vorige art. wezen we op het herwonnen inzicht waardoor de kerken in de Reformatie bij alle verscheidenheid die er was toch één waren en dat uitgangspunt vormde voor verdere bezinning ook inzake de liturgie. Wat nu de Nederlandse kerken betreft vinden we de sprekende bezinning van dit herwonnen inzicht in onze liturgische geschriften, die we als een bundeltje achter in ons kerkboek aantreffen. Het zijn de formulieren voor de bediening van de sacramenten, voor de uitoefening van de ban of de opheffing daarvan; voor de bevestiging van ambtsdragers en voor de kerkelijke bevestiging van het huwelijk. Verder vallen hier te noemen de gebeden, die zelden of nooit gebruikt worden.
Dit bundeltje zou nu, achteraf, bij ons de gedachte kunnen wekken dat dit als een eenheid in korte tijd door de kerken tot gebruik gereed gemaakt was. Dit is echter geheel niet het geval. Ik merkte in een van voorgaande artt. reeds terloops op dat wie de geschiedenis van het ontstaan van de formulieren in de Nederlandse kerken wat nader gaat bezien eigenlijk teleurgesteld wordt. Allereerst valt dan op dat in Nederland vrij laat iets dergelijks tot stand kwam. Dit is begrijpelijk uit de historische situatie. Men had hier een lange en bittere worsteling tegen de Doperse stroming; had veel van de vervolgingen te lijden en kende weinig rust voor bezinning op zaken als deze. Het heeft dan ook geruime tijd geduurd eer ons bundeltje zo groot was als het thans is. De groei er van nam een periode van een vijftig jaren in beslag.
Wat echter nog meer zegt is het feit dat de kerken zelf eigenlijk voor geen enkel formulier het initiatief genomen hebben. Men nam over wat particulieren opgesteld hadden of wat hier en daar in bepaalde kerken reeds in gebruik was en dan werd bijgeschaafd naar inzicht en behoefte. Het ligt niet in mijn bedoeling een geschiedenis van onze liturgische formulieren te geven, hoe interessant op zichzelf ook; we kunnen dit dus verder laten rusten.
Wel vragen wij: wat is eigenlijk de zin van deze geschriften, die wij meestal formulieren noemen? De naam „formulier" heeft in onze tijd van papieren-rompslomp geen beste klank. Gemakkelijk wordt deze gedevalueerde betekenis van de naam formulier ook overgedragen op onze liturgische geschriften, waardoor zij alleen formele betekenis krijgen. Je hebt zo iets nodig; we hebben zo iets en nu gebruiken we het bij bepaalde gelegenheden ook, maar er naar luisteren doet niemand. Het is echter allerminst de bedoeling van deze kerkelijke papieren om zulk een nietszeggende functie te hebben. Neen, zij willen „forme", gedaante, gestalte geven aan bepaalde handelingen, die in het leven van de kerk nodig zijn. Zij willen de gemeente daarin doen meeleven en op deze wijze tevens de inzettingen des Heeren in de vergaderde gemeente tot haar recht doen komen.
Terloops mag ik hier wel even opmerken dat de predikant die de formulieren hanteert er veel aan af of toe kan doen hoe ze gewaardeerd worden. Leest hij ze gelijk een notaris vaak zijn stukken — met alle respect overigens voor deze onmisbare funtionarissen — of laat hij werkelijk de kerk hierin spreken en kondigt hij ook op deze wijze de lezing van het formuler aan. De verschillende elementen waaruit onze liturgische formulieren zijn opgebouwd wijzen op duidelijke wijze de bedoeling van deze door — en in — en tot de kerk gesproken bezinning aan.
De allereerste bedoeling van deze geschriften moet gezien worden tegen de achtergrond van de Roomse praktijk. In de liturgie werden daar veel handelingen verricht, waarbij of niet of in het latijn gesproken werd. De gemeente bracht het daarbij niet verder dan tot de toeschouwerspositie. Zij zag slechts handelingen en hoorde klanken. De bedoeling van de formulieren is nu allereerst als verklarende en toelichtende prediking te dienen bij wat er gaat gebeuren en dit gebeuren dus te begeleiden met het gepredikte Woord. Hierachter ligt de gedachte dat het geloof, ook het geloof dat de sacramenten en handelingen der kerk verstaat, uit het gehoor is. Hoe meer b.v. ten aanzien van de sacramenten de belofte verstaan wordt des te meer houvast en rijkdom kan het geloof vinden in de bezegeling daarvan in het teken.
Hieruit vloeit nu een tweede voort nl. dat de formulieren een leerstellige klank hebben en dit wel op tweeërlei manier. Allereerst omdat zij, positief, getuigenis afleggen van het herwonnen inzicht van de Reformatie in datgene wat God geopenbaard heeft en tot levensgrond voor zijn kerk gegeven. Op rijke wijze wordt dan ook in sommige formulieren de zaak waarom het gaat onder woorden gebracht. Men denke b.v. eens aan de leerstellige uiteenzetting in onze doopsformulieren. Op welk een buitengewoon schone wijze wordt daarin gezegd wat de kerk heeft leren verstaan van het verbond Gods dat de Drieënige God met de gelovigen en hun zaad aangaat. Hetzelfde kan worden gezegd van buitengewoon rijke en schone passages uit ons Avondmaalsformulier wanneer daar b.v. gesproken wordt over wat het geloof in de lijdende Christus ziet en over de gemeenschap zoals die in het Avondmaal tot uitdrukking komt.
De keerzijde van dit positief leerstellige vinden we in de formulieren in de afwijzing van die opvattingen die de openbaring Gods tonen niet te verstaan of verkeerd te verstaan. Men denke hier b.v. aan de passage in het formulier van de kinderdoop die begint met: En hoewel onze kinderen deze dingen niet verstaan enz. En weer wordt dan vanuit de H. Schrift op positieve wijze aangegeven op welke gronden men handelt gelijk men doet. Een ander element in onze formulieren is dat aan de eigenlijke handelingen een bepaalde vorm gegeven wordt opdat alzo de eenheid der kerk ook in de liturgische handelingen blijken zal. Ten opzichte van het geheel van onze formulieren beslaat de omschrijving van de eigenlijke handelingen maar een klein gedeelte. Ook in deze verhouding spreekt de vrees der Reformatie om omslachtige en indrukwekkende handelingen in te voeren. De soberheid maakt hier de stijl van de Reformatie uit. Wie hier dan ook allerlei aan wil toevoegen moet wel bedenken wat hij doet. De Reformatie wilde sobere liturgische handelingen en die verstaan vanuit het Woord Gods zelf. Zoals Gods handelen alleen door en uit Zijn Woord verstaan wordt zo ook het handelen der kerk.
Schoon is ook dat de formulieren doorweven zijn van het gebed der kerk. Hier spreekt de ootmoed niet alleen, maar ook het besef dat de handeling op zichzelf geen magische kracht heeft: het is alleen de Heilige Geest die er de kracht van doet kennen door een levend geloof. En daar wordt om gebeden.
Of deze formulieren nu het laatste woord zijn dat de kerk te zeggen heeft? M.a.w. zijn deze formulieren nu voor onveranderlijk te houden en is het verval ze op een of andere wijze te willen wijzigen? Ik meen dat de vaderen zelf hier: neen, zouden zeggen. Het komt mij voor dat onze vaderen zich zouden verwonderen dat wij vandaag nog precies dezelfde formulieren gebruiken als zij. De geschiedenis bewijst dat zij zelf b.v. ten opzichte van het formulier van de doop niet terugschrokken voor verkortingen en wijzigingen. Wat de vaderen hebben gezegd bevat schone en onverbeterbare elementen, maar is niet onfeilbaar. Juist omdat de formulieren het karakter van onderwijzing hebben dragen zij in meer dan één opzicht het stempel van hun tijd en kan het nodig zijn in een andere tijd op andere wijze hetzelfde te doen en te zeggen. Ik spreek hier nu niet over practische moeilijkheden, die aan een dergelijke wijziging verbonden zijn. Maar principieel is dit niet verwerpelijk te achten. Wel is hier wijsheid en voorzichtigheid nodig. Bovendien: er zijn meer Kerken dan de onze alleen die deze erfenis der Reformatie bewaren.

K.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen