Drie belangrijke kerkhistorische werken

De geschiedenis van de Afscheiding mag zich in groter belangstelling verheugen dan jaren aaneen het geval is geweest. Met de herdenking van het volgende jaar in zicht komt er beweging. Toch mogen we niet vergeten, dat reeds geruime tijd aandacht werd geschonken aan deze belangrijke periode uit de kerkgeschiedenis. Ik doel hier op het onderzoek van de heren dr. J. Wesseling en dr. C. Smits, die zich een naam hebben verworven op dit terrein. Bij de Vuurbaak in Groningen verscheen het vijfde deel van de hand van dr. J. Wesseling. In drie delen heeft hij de geschiedenis van de Afscheiding in Groningen gegeven. En dit laatste deel is al weer een vervolg op de beschrijving van de Afscheiding in Friesland. Het is deel II, en het behandelt de Classes Drogeham (Drachten) en Leeuwarden van de Afgescheiden kerken. De prijs van het keurig uitgegeven boek bedraagt ƒ 45,-. Dr. Wesseling geeft in dit deel een beschrijving van de geschiedenis der volgende gemeenten: Drogeham, Oudega-Nijega- Opeinde, Boornbergum, Drachten, Surhuisterveen, Westergeest-Zwagerveen - Kollumerzwaag en Bergum. Een afzonderlijk verhaal geeft hij over Marten Jans van Houten, die in de omgeving van Drachtster Compagnie en De Wilp van zich liet horen: een mystieke figuur die het daarom niet bij de Afgescheidenen kon uithouden en een eigen groep om zich heen kreeg, los van de kerk en met een niet al te sterke binding aan de Schrift, maar elkaar herkennend in de mystieke beleving van de ziel met zijn God. Zo treft men ze vandaag ook nog wel bij uitzondering aan in de Friese Wouden. Mogelijk een bewijs dat de Afscheiding een brede voedingsbodem vond in wat onder het volk was blijven leven ondanks het grote verval van de officiële kerk.
Maar dat de Afscheiding niet in die mystieke wateren is ondergegaan, daarvan spreekt dit boek op menige bladzijde. De sterke figuur van Van Velzen heeft het kerkelijke denken op een krachtige manier bevorderd en er voor gezorgd, dat de Afgescheiden kerk in Friesland een betekenisvolle plaats kon krijgen in het volksleven. Wie wat in de streek thuis is herkent de namen van bekende families, die men er vandaag nog aantreft. Het boeiende van het werk van dr. Wesseling is, dat het 't verleden van het eigen dorp zo nabij brengt. Daarom zouden al onze kerkleden in de Wouden dit boek zeker moeten kopen. En hetzelfde geldt van Leeuwarden en omgeving. We kunnen dr. Wesseling bewonderen om zijn doorzettingsvermogen, om zijn speurzin en we bemerken, dat hij niet alleen met grote kennis van zaken spreekt, maar ook dat de zaak die hem bezig houdt, de liefde van zijn hart heeft. Zo ontstond er ook nu weer een werk, dat de geschiedenis van de Afscheiding in het Noorden verrijkt heeft.
Hoe actueel de zaak is blijkt op menige bladzijde. De geschiedenis is geen verleden tijd geworden. In de gemeenten heerste niet die eenstemmigheid die voor het reilen en zeilen van de gemeente zo noodzakelijk was. Vraagt men, waarover de geschillen gingen, dan waren het voor een deel de problemen, die ook vandaag nog een rol spelen. In Drogeham ontstonden in het einde van de jaren dertig van de vorige eeuw moeilijkheden, waarbij de classis sommige leden op de vergadering ontbood. Welke opvattingen waren in geding? Ik citeer: „Uit hun eigen woorden bleek duidelijk, dat de volgende opvattingen de oorzaak waren van hun breuk met de opzieners der gemeente: Niemand had geloof, tenzij hij voor zichzelf met volle bewustheid verzekerd was van zijn aandeel in Jezus Christus en diens gerechtigheid. Verder vond de wedergeboorte (Joh. 3) niet in een ogenblik plaats zoals de leer der kerk was, maar van het begin van de bekering tot aan het eind van een mensenleven."
Men kwam over deze punten op die classisvergadering niet tot overeenstemming en ik weet dat deze kwesties tot op de dag van vandaag in deze streek onderwerp van discussie kunnen zijn: men kan over onbelangrijker dingen praten!
Het materiaal dat dr. Wesseling aandraagt biedt de mogelijkheid tot vele opmerkingen. Zo mag men uit het rapport van de grietman over de financiële en maatschappelijke positie van 22 ondertekenaars van een verzoek om erkenning van de gemeente, ingediend bij de koning, afleiden, dat in de Afscheiding de vrouwen een zeer zelfstandige rol binnen de gemeente hebben gespeeld, (blz. 46, 47). Van de 22 namen zijn er op z'n minst zeven bij van vrouwelijke leden der gemeente, bij wie de grietman aantekent, dat hun mannen het request niet hebben getekend. De formulering is: „Haar man heeft het request niet mede ondertekend noch voorzover kennelijk haar tot het tekenen daarvan geautoriseerd." Men kan aanvoelen, dat de grietman dacht: wat een zelfstandige vrouwen! Zonder toestemming van hun man (!) tekenen zij dit request. Het zou een heel interessant onderzoek zijn om na te gaan wat de invloed van de vrouw is geweest in de geschiedenis van de Afscheiding, ' t Begon al met die van de vrouw van De Cock op haar man. En het werkt in heel de geschiedenis door. Wanneer men deze boeken eens op die manier zou gaan lezen ontdekt men vele onvermoede aspecten aan deze beweging, die ons zo lief is. We zijn de auteur dan ook erg dankbaar voor zijn werk en we bevelen het van harte bij al onze lezers aan. Laten ook onze jonge mensen deze boeken lezen. Dan kunnen ze weten, waar de wortels van onze eigen geschiedenis liggen.
Een tweede werk, dat we hier aankondigen is het vijfde deel uit de serie: De Afscheiding van 1834. Het is van de hand van dr. C. Smits, uitgegeven bij J.P. van den Tol te Dordrecht en het kost ƒ 69,50. Ook dr. Smits werkt reeds jaren aaneen aan de uitgave van werken over de Afscheiding. Ook zijn werk is te beschouwen als bronnenmateriaal eerste klas. Dr. Smits beweegt zich grotendeels met zijn onderzoek in het invloedsgebied van ds. H.P. Scholte. Hij behandelde achtereenvolgens de Afscheiding in Gorinchem en „Beneden Gelderland", de classis Dordrecht (deel 1 en 2 van zijn serie) en de provincie Utrecht (deel 4). Daarbij gaf hij een deel archiefstukken uit Pella, de plaats waarheen Scholte emigreerde (deel 3). Ook het laatste deel bevat documenten uit het Scholte-archief in Amerika. Het is daarmee een vervolg op deel 3. Zijn boek omvat 546 bladzijden, voornamelijk brieven.
Wil men de geschiedenis leren kennen, dan moet men bronnen lezen. Daarbij behoren natuurlijk de geschriften die verschenen in de dagen, waarin Scholte zijn activiteiten ontplooide. Maar die bronnen zijn met het oog op het publiek uitgegeven en allicht geven zij niet de diepste motieven van de schrijver. Hier leest men brieven van allerlei mensen, voor wie Scholte veel heeft betekend. En hier leert men de achtergronden kennen van de twisten die er in de oude Afgescheiden kerk zijn geweest. Voornamelijk denk ik nu aan de brieven die gewisseld zijn met ds. H.J. Budding, aan de documenten die in verband staan met de twist in Amsterdam, aan de schorsing van ds. H.P. Scholte en tenslotte aan een groot aantal stukken, dat gewisseld is tussen mr. A.M.C. van Hall en Scholte. Ruim driehonderd brieven zijn in dit boek uitgegeven.
Het conflict, dat Scholte in zijn boezem met zich meedroeg en overal rond zich verspreidde, komt in deze brieven uit. Het blijkt duidelijk, hoe hij over De Cock denkt: Scholte meent, dat een scheuring in de kerk der Afscheiding haar alleen maar goed zal doen. Het zal dan openbaar worden dat „zij niet allen uit ons waren." Hij heeft daarbij het oog op De Cock, wie hij onoprechtheid toeschrijft: „Ik kan de verwarde denkbeelden bij de Cock niet meer aan eenvoudigheid toeschrijven. Ik begin erg te vrezen voor zijn onoprechtheid." Zo kijkt men in deze brieven achter de schermen: de Afscheiding heeft het in de begintijd moeilijk gehad met zichzelf. Het beeld dat we tot nu toe hadden van de rol die Scholte speelde, wordt in dit deel versterkt. Daarom zien we uit naar het deel dat nu reeds is aangekondigd en waarin Scholte's relatie met het Réveil zal worden belicht vanuit de correspondentie. Op de achtergrond van het conflict Scholte-de Cock staat het verschil tussen Réveil en Afscheiding, zodat men mag verwachten dat dit deel daarover nog meer licht zal geven. Maar nu reeds kunnen we zeggen, dat dr. Smits een zeer wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan onze kennis van de Afscheiding, waarvoor we hem dankbaar zijn.
Het derde werk dat we hier vermelden is de uitgave van de notulen van de synodes der kruisgemeenten: „Notulen van de algemene kerkelijke vergaderingen van de Gereformeerde Kerk onder het kruis (1844-1869), verzorgd door Den Hertog's uitgeverij BV Utrecht (662 blz., ƒ 55,-). Ook dit werk behoort tot de bronnen van de geschiedenis der Afscheiding. Immers de kruiskerken ontstonden, nadat het conflict Scholte-De Cock op de synode van 1837 was uitgebroken. En zij leidden tot 1869 een zelfstandig bestaan. In het laatste jaar kwamen zij weer tot eenheid met de Afgescheidenen en vormden toen samen met hen de Christelijke Gereformeerde Kerk. Wil men de geest leren kennen, die in de kruiskerken heerste, dan zal men deze notulen daarop kunnen raadplegen. C.J. de Kruijter, archivaris van de Gereformeerde Kerken schreef een verantwoording, dr. F.L. Bos verstrekte informatie over enkele vergaderingen, die aan de synodes voorafgingen. Verschillende bijlagen zijn toegevoegd: een prachtig mooie uitgave maakte Den Hertog ervan en het boek wacht nu op lezers en studenten, die willen weten hoe het gegaan is. Van harte aanbevolen.

W. van 't S.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen