De liturgie bij Luther (IV)

Late vormgeving
Luther heeft met grote kracht in prediking en geschrift van het begin af de misbruiken in de roomse misliturgie en mispraktijk aangetoond en de bijbelse lijnen voor de erediensten uiteengezet. Maar als het aankomt op de toepassing van deze beginselen, dan huivert hij en deinst terug en blijft steeds pleiten voor het behoud van het oude. Hij laat het bestaande lang voortduren. Pas onder druk van anderen komt hij ertoe de roomse mis te veranderen. Maar dat duurt dan ook een jaar of zes! Want in 1526 geeft hij de eerste Duitse orde voor de eredienst uit.
Anderen, zoals Karlstadt, Kantz, Müntzer en Schwartz, begonnen de consequenties van Luthers gedachten toe te passen in de erediensten. Soms deden ze dat zeer revolutionair. Dit dwingt Luther om orde op zaken te stellen. Zo is het gekomen tot een late vormgeving.

Luthers liturgische geschriften
De Wittenberger reformator heeft een drietal geschriften heel speciaal aan de liturgie gewijd. We gaan deze achtereenvolgens bezien en geven kort de voornaamste punten weer.
1. „Von Ordnung Gottes in der Gemeinde" (1523).
De eredienst is door huichelaars bedorven. Toch willen wij de bestaande liturgie (= de mis) niet opheffen, maar weer tot zijn wezenlijke recht brengen. Gods Woord is het hart van de liturgie. Er kunnen elke dag korte diensten worden gehouden: de metten en de vespers met Schriftlezingen, korte lofzangen en gebeden. Ze zijn vooral bedoeld voor priesters en studenten.
's Zondags is er dan de samenkomst van heel de gemeente, 's Morgens wordt er gepreekt uit het evangelie en 's avonds uit de brieven. Dan zal er ook de mis bediend worden. Dus elke zondag! De misgezangen kunnen blijven. Ook een aantal heiligenfeesten worden nog gehandhaafd. Hoofdzaak is, dat Gods Woord in werking gaat.
2. „Formula Missae et Communionis" (1524)
In 1523 wordt Luther door zijn vriend Nicolaus Hausmann, predikant van de Mariakerk te Zwickau, gedrongen vóór kerst een misliturgie te ontwerpen. Luther stelt deze op in het latijn, terwijl anderen die later in het Duits vertalen.
Opnieuw stelt Luther dat hij geen afschaffing, doch alleen reiniging van de mis wil. Hij is geen revolutionair, maar reformator! Daarom streeft hij niet naar een volledige nieuwe orde, want hij geeft een ombouw van de bestaande.
Hij verwerpt elke offergedachte in de mis en duldt niet wat met het Evangelie in strijd is. Alles moet naar Gods Woord worden gericht. De liturgie mag geen wet worden en het beginsel van de vrijheid wordt duidelijk gehandhaafd. Zo geeft Luther een uitvoerige agenda, waarin preek en avondmaal een vaste plaats hebben. Als iemand een nog betere versie kan geven, is hij bij Luther van harte welkom.
Bepaalde kleding, gebruikelijke wierook, kaarsen, altaardoeken, orgels en beelden mogen blijven.
In dit liturgische geschriftje geeft Luther dan een orde voor de zondagmorgendienst. Die kunnen we hier niet in zijn geheel weergeven. Maar een globale indruk van deze orde zegt, dat Luther de misorde uit de roomse kerk met verschillende onderdelen overneemt, slechts hier en daar wat gereinigd. De prediking krijgt een vaste, belangrijke plaats en het avondmaal is zonder meer opgenomen. Het wordt tijd, dat er Duitse liederen komen, dan kan het volk in de dienst zingen. De gelovigen hebben ook recht op het ontvangen van het avondmaal onder beide gedaanten van brood en wijn.
3. „Deutsche Messe und Ordnung des Gottesdienstes" (1526) Dit is Luthers laatste geschrift over de liturgie. Nu geeft hij een orde in het Duits. Ook nu houdt hij zich weer aan de opbouw en gang van de roomse mis. De „volkomen christenen" hebben eigenlijk geen liturgie nodig, want zijn dienen God in de Geest. De orde van dienst is speciaal nodig voor de jongeren en de nog niet zo gevorderde christenen.
Ook nu wil hij, dat er metten en vespers worden gehouden. De miskleden, het altaar en de lichten mogen blijven. In de dan volgende orde laat hij de gemeente meer zingen in het Duits. Er waren ondertussen Liedboeken verschenen en Luther maakt er graag gebruik van. De prediking staat centraal. De bediening en het gebruik van het avondmaal wordt verder vereenvoudigd. Het is onjuist deze orde van Luther te typeren als een ontbinding van de klassieke structuur, een verdere, smartelijke reductie van het overgeleverde goed. Dat is ten onrechte, want ook in deze liturgische orde is de structuur van de mis nog duidelijk herkenbaar.

Invloed van Luthers liturgie
Al zijn de liturgische geschriften van Luther in vergelijking met zijn andere publikaties maar kort en gering, toch is er een grote invloed van uitgegaan. Ze hebben de stoot gegeven om voortaan de mis in het Duits te houden en deze mis te zuiveren van onbijbelse elementen. In allerlei kerkorden werden de lutherse liturgische lijnen opgenomen en tot in Basel en Straatsburg ging men Luther volgen.
Er zijn verschillende elementen uit zijn liturgische visies die zo door en door bijbels zijn, dat ook wij er in deze tijd winst mee kunnen doen. Ik denk met name aan de centrale plaats van de prediking, de grote betekenis van het principe van het priesterschap der gelovigen met als gevolg hun deelname in de diensten o.a. uitkomend in het lied. Verder de gedachte van de christelijke vrijheid, die zijn neerslag moet houden in de vormgeving, en tenslotte de twee-eenheid van prediking en avondmaalsviering. Dit zijn punten uit het reformatorisch liturgisch erfgoed, waar we vandaag meer mee moeten werken tot verrijking van onze erediensten.

Grc. (Gorinchem), Br.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen