De blijvende actualiteit van de afscheiding

De titel van dit artikel kan en zal sommige lezers een meewarig glimlachje ontlokken. De Afscheiding blijvend actueel? Vele jongeren en misschien ook diverse ouderen weten nauwelijks wat met de Afscheiding bedoeld wordt en als men er dan achter komt dat het hier gaat om een kerkhistorische gebeurtenis, die anderhalve eeuw geleden plaats vond in het onbekende dorpje Ulrum, dan is de reactie: kom nou - we hebben vandaag wel wat anders aan ons hoofd; u kunt me nog meer vertellen.
Toch wil ik de titel - niet door mezelf bedacht, maar opgegeven - handhaven en toelichten.

Ge-re-for-meerd
We kunnen vanuit verschillende invalshoeken dit onderwerp benaderen. Laat ik deze keer mogen beginnen met te zeggen dat de Afscheiding geheel ligt in de lijn van de Reformatie, de Kerkhervorming zoals die in de 16e eeuw plaats vond en ook in ons land diepe wortel heeft geschoten.
Ds. Hendrik de Cock heeft niet anders willen doen dan in de lijn van Reformatie en Nadere Reformatie de kerk terugroepen naar Schrift en belijdenis en dienovereenkomstig de kerk reformeren.
Begonnen als vrijzinnig predikant in Groningerland kwam hij in zijn derde gemeente, Ulrum, in aanraking met gereformeerde gemeenteleden, die hem de weg Gods hebben uitgelegd, hetgeen de dominee tot eeuwige zegen is geworden. Hij werd zelf ge-re-formeerd en ging als gevolg daarvan - hoe kan het anders? - gereformeerd preken.
Opmerkelijk is dat hij in het begin van de dertiger jaren van de vorige eeuw zo onder de indruk was van het feit dat grote delen van de Ned. Herv. Kerk ontzonken waren aan hun eigen belijdenis dat hij besloot de Dordtse Leerregels opnieuw uit te geven. Terecht is deze daad het „Credo" van de Afscheiding genoemd. Immers daarmee liet De Cock weten dat dit belijdenisgeschrft precies verwoordde wat Christus' kerk nodig had - de leer van Gods vrije genade, die in het jongste belijdenisgeschrift van de Nederlandse Kerk zo duidelijk en zorgvuldig wordt omschreven en beleden. Dit is inderdaad karakteristiek voor de Afscheiding en de kerk die uit de Afscheiding ontstond - het ging om Gods genade: om dit te belijden en te beleven over heel de linie van het leven.
Men kan niet zeggen dat De Cock een briljant theoloog is geweest, maar hij is een getrouwe gereformeerde predikant geworden, die tegen de achtergrond van zijn tijd en in het midden van een kerkelijk leven van zijn dagen, dat door en door verziekt was, de bazuin heeft geblazen, die een zuiver schriftuurlijk, gereformeerd geluid heeft voortgebracht.
Daar ligt allereerst de blijvende actualiteit van de Afscheiding.
Het is een actuele zaak om vandaag ge-re-formeerd te zijn in de lijn van Dordt; dat wil dus zeggen dat ook vandaag de Dordtse Leerregels nog niets van hun betekenis hebben verloren.
We zien vandaag hoe op allerlei manieren het Humanisme is doorgedrongen in kerk en theologie; hoe aan de mens een grote plaats wordt toegekend als partner van God of hoe geknabbeld wordt aan de belijdenis van de totale verdorvenheid van de mens. Het gevolg daarvan kan niet anders zijn dan een tekort doen aan Gods genade. Dat gebeurt overal waar de aandacht gericht wordt op de mens - de problematische mens, die een Evangelie moet horen dat op hem is toegesneden; of op de actieve mens, die zich uitput in allerlei menslievende en christelijke activiteiten „die men toch niet kan verwaarlozen en die toch wel vrucht zijn van genade"; of op de vrome mens, wiens zondekennis, ervaring en bevinding als voorwaarde en zo heimelijk als grond worden aangemerkt.
Blijvend actueel is de Afscheiding door de nadruk op de leer van Gods genade dwars tegen alle menselijke hoogmoed in. Men mag de Dordtse Leerregels verweten hebben dat in dit belijdenisgeschrift het meer gaat om de uitverkoren mens dan om de uitverkiezende God - een halve eeuw geleden was dit het verwijt van dr. K.H. Miskotte in zijn „Korte Nabetrachting op de Afscheiding" - maar dit verwijt moet worden afgewezen als we goed lezen en verstaan. Veeleer zijn de Dordtse Leerregels een lofzang op het werk van de Drieënige God, die niet werkt buiten de mens om, maar in de mens.
Het zal er in de komende jaren om gaan dat we onverzwakt vasthouden aan de betekenis van deze leer en deze leer practiseren in de prediking en beleving. Verminderde waardering voor de Afscheiding houdt tegelijk in een verminderde waardering voor de leer van vrije genade.
Het nageslacht van de Afgescheidenen mag zich dan met recht op de Afscheiding beroepen als deze leer ook vandaag niet alleen erkend, maar ook gehandhaafd en beleden wordt.
We verkeren vandaag is een situatie waarin in diverse kerken van gereformeerde belijdenis geen gravamen tegen die belijdenis „loopt", maar waarin die belijdenis niet meer functioneert ondanks het feit dat men die belijdenis als ambtsdrager heeft ondertekend. Dan ontstaat er een andere spiritualiteit die vreemd is aan de religie van de belijdenis.

De prediking
Een ander nauw met het bovenstaande verwant motief voor de blijvende actualiteit van de Afscheiding ligt in de betekenis van de prediking. De Afscheiding is geboren uit de nood van de prediking. Het zou eenvoudig onmogelijk en onbestaanbaar zijn geweest dat de Afscheiding in zo korte tijd - zonder de communicatiemedia en - mogelijkheden, die wij vandaag hebben - zo grote ingang had gevonden als niet alom gevoeld werd: hier wordt de nood van de kerk onderkend. Als niet vele eenvoudigen de oren hadden gespitst bij het horen van de prediking: dit is het wat wij bewust of onbewust al zo lang zoeken; hier wordt het brood des levens uitgereikt; brood voor het hart.
De eerste Afgescheiden dominees waren geen eerste klas exegeten, geen kundige homileten, ook lang niet allen grote kanselredenaars, maar zij wisten het hart van het volk te raken doordat zij op eenvoudige wijze de weg des levens konden prediken en Gods genade aan zondaren mochten aanbieden. De Geest werkte in en door hen. Zo sloeg de vonk van de prediking over op de harten en zette de kerkgangers in vlam. Het is niet toevallig dat een roman, die aan de Afscheiding gewijd werd, reeds jaren geleden, door mevr. G. Kraan-v.d. Brug „Brandende harten" heet.
O zeker - er was veel onheilig vuur; de moeiten en zorgen waren vele; de problemen waarvoor men zich geplaatst zag haast onoverkomelijk en de interne spanningen deden buitenstaanders het einde van dat kleine kerkje profeteren, maar het Woord Gods deed wonderen. Het was het Woord geladen met de Geest, met overtuiging gebracht; het was door de predikers zelf heengegaan, en dan zo dat een rijke Christus gepredikt werd voor een arme zondaar en de weg werd gewezen hoe die twee elkaar kunnen en mogen ontmoeten.
De Afscheiding werd in de praktijk van het kerkelijke leven bepaald door de prediking. Een gesprek over de prediking van Hendrik de Cock werd aanleiding tot zijn radicale hartsverandering en de totaal veranderde prediking van de dominee van Ulrum heeft velen naar dit dorp getrokken. Door de prediking is de Kerk van de Afscheiding gebouwd. Het was de schriftuurlijke, geestelijke, persoonlijke, bevindelijke prediking - de prediking, waarin gepoogd is aan de bevinding de juiste plaats te geven, al is dat de jaren door een worsteling geweest en waren er wel eens uitglijders. Maar globaal genomen is deze prediking het geheim en de kracht van de Afscheiding geweest.
Dat is blijvend actueel na honderd vijftig jaar. De Afscheiding herdenken is een goede zaak en nog Christelijk Gereformeerd willen heten is prachtig, maar laten we toch allen niet vergeten dat we dit alleen goed doen als we het geheim van ons kerk-zijn blijven zoeken in de zo juist getypeerde prediking.
Is dat namelijk niet het geval dan zijn we bezig de erfenis van de Afscheiding prijs te geven en stelt het niet veel meer voor alleen maar afgescheiden kerkelijke papieren te hebben!
Het gaat na zoveel jaren nog - of moet ik zeggen: eens te meer - om het bewaren, het doorgeven, het betrachten van deze erfenis.
Dat behoeft werkelijk niet te betekenen dat iedere dominee dezelfde preektrant heeft of een archaïstisch taalgebruik hanteert. Het betekent wel dat Gods Geest de juiste plaats krijgt en er een open oog is voor de weg en het werk van die Geest.

Kerkelijk
Nog één punt is te noemen waarom de Afscheiding blijvend actueel is.
De Afscheiding heeft ons met de neus gedrukt op het kerk-zijn naar Schrift en belijdenis. Historisch gezien is de Afscheiding blijvend actueel omdat alle kerken, die gereformeerd heten, uit de Afscheiding zijn ontstaan direct of indirect.
Maar principieel gezien heeft de Afscheiding de vraag op tafel gelegd: wanneer mag en moet men het bestaande kerkelijke instituut de scheidbrief geven?
De vraag is actueel tot op vandaag aan de dag toe: is het ontbreken van de kenmerken van de ware kerk reden om zich af te scheiden of moet een kerk eerst de kenmerken van de valse kerk vertonen om deze stap te doen?
Was de Afscheiding een beweging, die gedreven werd door het beginsel van scheiding of is men uiteindelijk tegen zijn zin maar om des gewetenswil buiten de Hervormde Kerk komen te staan?
En verder: kunnen we kerk zijn zonder dat de gereformeerde belijdenis werkelijk gehandhaafd en beleefd wordt of heeft de gereformeerde belijdenis bindende en bepalende kracht voor het kerk-zijn in de komende jaren?
Mogen de vragen van de samenleving, waarin de kerk staat, bepalend zijn voor het kerk-zijn en de kerkelijke opstelling of blijft in elke tijd de belijdenis normatief?
Het zijn deze vragen die van actuele betekenis zijn in onze verhouding tot de Hervormde Kerk en de Geref. Bond in het bijzonder, maar die ook voor eigen kerkelijk leven hun waarde hebben en misschien nog steeds meer zullen krijgen.
Tegelijk moet daar nog één element aan toe worden gevoegd: het lijkt een vreemde zaak, maar het is de klare waarheid: de Acte van Afscheiding was ten diepste een oecumenisch appél. Door velen wordt dat niet begrepen zoals sommigen in en buiten de kerken niet kunnen begrijpen dat men van harte en uit overtuiging de Chr. Geref. Kerk kan liefhebben en dienen en tegelijk hunkert naar de eenheid met allen, die naar Gods Woord willen leven, de Here Jezus in onverderfelijkheid liefhebben en de gereformeerde belijdenis willen handhaven. De Afscheiding heeft ons geleerd. En elke zoon en dochter der Afscheiding zal het ervaren: de kerk hartelijk liefhebben en de eenheid zoeken en oecumenisch bezig zijn, lijkt een tegenstelling, maar is een eenheid!
Hier ligt mede de blijvende actualiteit van de Afscheiding.
Dit zijn de drie belangrijkste redenen waarom de Afscheiding een actuele aangelegenheid blijft: het gereformeerd zijn, de prediking en de kerk.
Het moge in dit herdenkingsjaar gezien en erkend worden. Het zou het kerkelijke leven zeer ten goede komen onder Gods zegen.

J.H.V.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen