Afscheiding en vroomheid (III)

We dienen deze vroomheid zoals zij zich toen vertoonde nog even nader te beschrijven. Het wilde Gereformeerde vroomheid zijn. Maar het gereformeerde werd - het ligt voor de hand, en het kon ook haast niet anders - opgevat niet allereerst en rechtstreeks als het reformatorische, maar nader bepaald als het Dordts-gereformeerde. We kunnen voor de afgescheiden verdediging van Dordt niet dankbaar genoeg zijn. Maar het gereformeerde is breder dan wat in deze specifieke nadere ontvouwing van dit specifieke onderdeel van de gereformeerde belijdenis wordt uiteengezet. Men wilde in zijn vroomheid de orthodoxie verstaan en beleven. Men hing daaraan met het gehele hart. Maar het was veelal de orthodoxie, die ontsproten was aan een gereformeerde scholastiek. Men schuwde - het is zeer begrijpelijk - de vrijzinnigheid, het supranaturalisme en straks de Groninger theologie. Men wilde werkelijk orthodox zijn. Maar veelal scheen men onkundig van het feit, dat de gereformeerde orthodoxie van de zeventiende en achttiende eeuw een poort had geopend voor een natuurlijke theologie. En op het terrein van de vroomheid werkte dit dóór. Men ziet het in de plaats, die de wet hier en daar ontvangt als een instrument van voorbereidende genade. Men kan ook staan op leergierigheid in de plaats van levensheiligheid. Een laatste vormgeving, die de structuur van de vroomheid bepaalde, ontving deze van de Nadere Reformatie. Niet alleen het conventikel is een vrucht van de Nadere Reformatie uit haar na-bloei, ook de vroomheid droeg daarvan het stempel. De kenmerken, door bekwame keurmeesters gehanteerd, moesten dienen om het oordeel binnen de gemeente te brengen. Maar het was een menselijk, een feilbaar oordeel. Men behoeft geenszins de caricatuur van Laurman te aanvaarden als een betrouwbaar beeld van de vroomheid in de dagen van de Afscheiding, om te erkennen dat de werkelijkheid van de vroomheidsbeleving verschilde van het ideaal ervan.
Nu zullen ideaal en werkelijkheid altijd uit elkaar blijven liggen. En dat verschil laat zich aanwijzen: Een gevaar van (ik noem het nog even) versmalling en verinnerlijking van de vroomheid. Een gevaar van het isoleren van de wedergeboorte ten opzichte van de rechtvaardiging en het gevaar van spiritualisme met als bijverschijnsel valse lijdelijkheid en valse mystiek. En dit alles kón nu ook nog een zeer bijzonder karakter krijgen door de oriëntatie op de Reformatie, via orthodoxie. Nadere Reformatie én een wat eenzijdige nadruk op Dordt. Men sla er de Acta van de synoden en ook van de particuliere synoden op na, om te constateren, dat hier de vragen leefden in de gemeenten. De nieuwe uitgave van de Handelingen bevat ook de gereconstrueerde agenda en notulen van de synode die ondanks alle moeite maar niet geconstitueerd kon worden, die van 1843. De meeste vragen cirkelen rond deze problematiek van verkiezing, verbond, doop, gemeente, hebbelijke en actuele genade, in- en uitwendige roeping, kennis der ellende, aanbod van genade etc. In dit alles weerspiegelde zich de werkelijkheid van het leven binnen de afgescheiden kerken, ook het leven der vroomheid.
Het is de kracht van het evangelie geweest dat op de werkelijkheid een genezende kracht uitoefende. En in dit verband mag ik vooral de namen noemen van Hendrik de Cock, Van Velzen en Brummelkamp. Toen in 1843 de synode de moeilijkheden tevergeefs trachtte te boven te komen, was De Cock reeds heengegaan. Scholte emigreerde naar Amerika en verloor daarmee zijn wat twijfelachtige invloed. Brummelkamp voegde zich, na een tijd van isolement weer bij de hoofdstroom van de afgescheidenen, waaraan Van Velzen, met een sterk dogmatische inslag leiding had weten te geven. Zij hebben ervoor gezorgd, dat het ideaal toch sterker benaderd is geworden. Van de ongereformeerde brave theologie en dito-vroomheid had men zich van meetaf afgewend. Wat is een brave mens, als deze God werkelijk ontmoet? Maar ook leverde men zich niet uit aan de vroomheid die in ervaring opging. Ofschoon het in de lucht zat, die ervaringstheologie, men meed haar: de theologie van Schleiermacher en die van de Groninger richting. De eerste maakte het gevoel min of meer tot uitgangspunt van zijn theologie, het bewustzijn, dat wij ons zelf als „schlechthin abhängig" in relatie met God gevoelen. De Groninger theologie, in het buitenland vaak aangezien als een Nederlandse variant van deze ervaringstheologie, die Groninger theologie koesterde het ideaal om naar de methode van de ontwikkeling de mensen op te voeden en de gemeenten op te leiden tot godsvrucht. Die godsvrucht is van begrippen niet afhankelijk. Zij leeft van de aanschouwing der waarheid door het oog van de geest. Prachtige woorden waren het, maar de vroomheid, of godsvrucht, of vreze des Heren was voor de afgescheidenen iets anders. Zij was geen kwestie van gevoel, dat in het diepst van 't hart van de mens schuil gaat. Zij was ook niet een vloeiend proces langs een weg van geleidelijke ontwikkeling, zonder crisis, zonder bekering, verzoening, rechtvaardiging en vernieuwing. Neen in het gebeuren van de ontmoeting tussen God en mens gaat het om de vrijspraak, om de genade, die als wonder van verkiezing in Christus ervaren wordt.
Zó staat deze vroomheid tegenover die, welke in die tijd de geesten boeide. Gereformeerd wilde zij zijn, ook confessioneel gebonden aan Dordt. Maar dat was geen formaliteit. Het was het ideaal, dat deze mensen niet losliet.

W. van 't S.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen