Middeleeuwse mystiek: hoezo? (Mystiek II)

Hoort de mystiek er bij?
Wie over mystiek spreekt, zal op de een of andere manier de naam van Augustinus tegenkomen. We kennen hem als de leraar der genade. Hij verdedigde Paulus tegenover Pelagius, met zijn streven naar werkgerechtigheid. Augustinus is ook de man van de kerk, hoewel wij hem zo minder goed kennen. Er is echter inzake beide terreinen veel over de kerkvader van het Westen te zeggen, als we zoeken naar de betekenis van de mystiek bij Augustinus. Vrijwel alle vormen van middeleeuwse mystiek gaan terug op Augustinus. Zijn invloed was ook op dit terrein bijzonder groot.
In één van zijn eerste werken stelt hij de vraag waar het hem om te doen is.
„Om God en de ziel?" Já, antwoordt hij: om niets anders dan om God en de ziel. Dat lijkt op het eerste gezicht een aanzienlijke versmalling van de heilsboodschap. Er bestaat immers veel meer dan alleen een enkele ziel die God zoekt. Toch is wat Augustinus bedoelt niet een versmalling of reductie van het heil. Is het in wezen niet anders dan het heil in zijn uiterste concentratie.
We treffen hier het element aan, dat in de Reformatie ook naar voren zou komen: Godskennis en zelfkennis, de twee stukken van de ware wijsheid, die werkelijk zo genoemd mag worden. Zo heeft Calvijn er over gesproken in de beroemde inzet van de Institutie. Maar zo kwamen we het ook reeds eerder tegen bij Luther en bij de andere reformatoren. Zij gaan allen, wat dit thema aangaat, terug op Augustinus.
Bij Augustinus is deze mystiek mogelijk hier en daar vermengd met restanten van het Platonisme. Dit beschouwde de ziel als in een kerker van het lichaam opgesloten. Zij moet daaruit verlost worden. Maar dit Platonisme is onmiskenbaar bij Augustinus teruggedrongen. Het is door de Schrift en door de genade in zijn dualisme in principe overwonnen. En daarom kon de mystiek van Augustinus van kracht en betekenis worden voor de gehele middeleeuwse geschiedenis en voor de herontdekking in de Reformatie daarna.
We kennen passages uit zijn werken van aangrijpende diepte, die we in de literatuur van latere schrijvers zien terugkeren. De reformatoren waren er trots op, te kunnen zeggen: „Augustinus is geheel de onze".

Intellectuele mystiek
Augustinus' mystiek wordt bijgekleurd. De tinten ervan ondergaan een wijziging al naar gelang de vraag waar men het accent plaatst. Maar de zuiverheid van de oorspronkelijke kleur blijft zichtbaar. In grote lijnen zijn er drie mystieke bewegingen aan te wijzen, die we kunnen aanduiden met de begrippen verstand, wil en gevoel.
Het scholastieke systeem, zoals het ontwikkeld werd in de theologie van de hoogscholastiek lijkt zich te verzetten tegen een positieve waardering van de mystiek. Maar men behoeft slechts aan Thomas van Aquino, een van de grootste theologen van alle tijden te denken om zich te herinneren, dat scholastiek en mystiek samen kunnen gaan, wanneer de ratio (het denken in begrippen) haar eigen weg vindt om tot God te komen.
Eén van de meest gewichtige mystieke begrippen is dat van de illuminatio, de verlichting van het verstand, waardoor het komt tot werkelijk inzicht in de dingen en verhoudingen. En de verrukking van deze kennisweg voert tot de verrassing, die zekere mystieke elementen bevat.
Thomas heeft ze zeker ook zelf gekend. Toch is de weg van het verstand op de duur niet begaanbaar voor het mystieke hart. Geen wonder dat Thomas van Aquino, nadat hij zelf tijdens een Kerstmis een ervaring had gehad van mystieke verrukking, de pen neerlegde en te kennen gaf, dat hij niet in staat was zijn grote theologische samenvatting van het geloof te voltooien. Toch blijft deze lijn herkenbaar in de middeleeuwen. Eckhart, Seuso, Tauler zijn de namen die hier genoemd moeten worden.
We kennen ook in het gereformeerde protestantisme grote denkers, bij wie een mystieke trek van verrukking onder het denken, herkenbaar blijft. Het denken zoekt dan naar woorden en gaat niet zelden over in aanbidding. Men moet blijkbaar niet al te spoedig zeggen, dat denken en ervaring tegengestelde polen zijn. Thomas van Aquino is een voorbeeld dat aantoont, hoezeer dit element geen verhindering behoeft op te leveren voor die ervaring, waarin iets van de eeuwigheid meekomt. Het verbaast ons ook niet dat juist in de gereformeerde theologie bij tijden deze bevinding boven de oppervlakte treedt. Het is de lijn die van Augustinus, via de middeleeuwen en de Reformatie doorloopt, zonder gehinderd te worden door de vervorming die wij intellectualisme noemen.

Wilsmystiek
Een tweede lijn die zich eveneens reeds bij Augustinus aftekent, beweegt zich langs de weg van de wilsmystiek. Men zou hier kunnen denken aan het bekende traktaat dat onder de naam van Theologia Deutsch is bewaard gebleven. Luther heeft er hoog van opgegeven. Het gaat erom om de wil van God te kennen en met algehele verzaking van eigen wil, Gods wil te volbrengen. De nadruk valt hier op de vernieuwing van de wil van de mens, die te herleiden valt tot een daad van Gods genade. Deze hervormt de wil, evenals alle krachten en vermogens van de ziel. De wedergeboorte betekent niets anders dan een geboorte van Christus in het hart of in het binnenste van de mens.
Men zou verwachten, dat deze mystiek zich uit in daden, waartoe de herboren wil aanspoort. Maar het activisme dat daaruit zou kunnen ontstaan, wordt getemperd. Het streven omhoog kenmerkt de gang van de ziel. Langs verschillende stadia bereikt de mens op zijn zielereis de hoogte van de vereniging met Gods wil. De sporen van deze voluntaristische mystiek zijn duidelijk te herkennen in allerlei bewegingen die vanuit de middeleeuwen doorlopen tot in de na-reformatorische tijd.
Terwille van Gods wil is men bereid om zelfs de verlatenheid van de hel op zich te nemen. Eigen wil te verzaken, en zich te hervinden in de wil van God is dan het hoge ideaal. Bij sommige vertegenwoordigers van de na-reformatorische gereformeerde Nadere Reformatie treffen we deze aspecten van de mystiek aan. Dat levert dan tegelijk een andersoortige theologie op. Deze plaatst het geloof op een andere plaats in het heil. Het wordt een kwestie van de vernieuwde wil, die nu eenvormig wordt met God. In de vrede, waarmee dit gepaard gaat, is iets van de verhevenheid van de mystieke verrukking.

Gevoelsmystiek
Een derde lijn is die van de gevoelsmystiek, die we duidelijk herkennen bij Bernard van Clairvaux. De ziel zoekt het Woord. In zijn 86 preken over het Hooglied heeft Bernard volop ruimte gegeven aan de geestelijke ervaring, die met name in het vlak van het gevoel geregistreerd wordt.
De mystiek van Bernard van Clairvaux treffen we later weer aan bij de praktische vroomheid, waardoor de Moderne Devotie werd gekenmerkt. Deze vorm van spiritualiteit kenmerkt zich vooral door het zoeken en betrachten van de „innigheid". Dat is iets anders dan slechts een formele innerlijkheid.
Er is sprake van een zeer op de praktijk gerichte vroomheid, die een expressie vond in handwerk en onderwijs. Maar deze spiritualiteit liet zich evenzeer waarnemen in een striktere vorm van mystiek. Er is dan sprake van een opklimming: van het (hand)werk naar de beschouwing, zoals bij Martha en Maria: van het actieve leven naar het meer contemplatieve, of zoals bij Lea en Rachel, van de werkzaamheid naar de genieting. Jacob moet op deze manier zijn vrouwen hebben ervaren, althans naar de gedachte van de mystieke schrijvers.
Merkwaardig dat vooral de vrouwenfiguren uit de bijbel binnen deze vorm van mystiek een voorbeeldfunctie vervullen. Staan zij soms op een gemakkelijker en eenvoudiger wijze model voor de plaats van het gevoel in de religieuze beleving?
We weten dat deze mystiek duidelijk herkenbaar is in de kanttekening van de Statenvertaling. Het Hooglied-commentaar van Bernard van Clairvaux was daar debet aan. Het kwam via o.a. het werk van Udemans in de verklaring van gereformeerde theologen terecht. Ook deze lijn treffen we in haar wezen reeds bij Augustinus aan, met name in zijn gedachten over het gebruik en het genot, dat men heeft te maken en te ervaren van God en goddelijke zaken.

Invloed in de volksliteratuur
Deze ietwat schetsmatige aanduiding wil niet voorbijgaan aan de werkelijkheid van het leven, waarin de verschillende factoren soms danig dooreen lopen. We hebben soms een schematische voorstelling nodig, om een overzicht te verkrijgen. Vandaar dat we de bovenstaande lijnen aftekenden. De werkelijkheid is veelal veel gecompliceerder. Toch houden we aan de tekening van de hoofdzaak vast.
En we vergeten vooral niet, dat tal van hoog-mystieke traktaten in de stichtelijke volksliteratuur werden doorgegeven, vertaald als het ware in het begrippenmateriaal van de eenvoudige mensen. Er was zodoende niet alleen een toplaag binnen de religieuze samenleving die zich kon vinden in de mystieke ervaringen. Ook op het grondvlak werd eenvoudig mystiek leven aangetroffen.
Geert Grote en Thomas a Kempis, de grote vertegenwoordigers van de aantrekkelijke Nederlandse vroomheidsbeweging uit de late middeleeuwen zouden nimmer hun opmerkelijke invloed gehad hebben, wanneer zij niet hadden kunnen voldoen aan een breed en diep gevoelde behoefte, die onder de mensen leefde naar werkelijke ervaring, bevinding, groei en versterking in het geestelijke leven. Het is aan alle tijden eigen, dat het geloof zoekt naar de werkelijkheid die zich aandient in de geestelijke ervaring. Daarom herkennen we ook zo veel van vroeger tijden in de onze.

W. van 't S.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen