Hoe moeten we de Bijbel uitleggen? (Hoe moet je de Bijbel uitleggen? I)

De Bijbel: een waar Godsgeschenk, om dankbaar en zorgvuldig mee om te gaan. Vandaar dat de vraag hoe je de Bijbel moet uitleggen ons altijd weer bezighoudt. Hoe ga je met de Schriften om? Wat is goede uitleg, en wat is verkeerde uitleg?
Enige tijd geleden heb ik bij twee verschillende gelegenheden met jongeren over deze vraag nagedacht. De eerste keer was tijdens een jeugdbijeenkomst op de Schooldag te Apeldoorn, waar ik probeerde uit te leggen wat bijbeluitleg (exegese) als theologisch vak op de universiteit nu eigenlijk inhoudt. De tweede keer sprak ik met een groep studenten in Groningen, afkomstig uit geheel verschillende studierichtingen, over bijbeluitleg in de praktijk van het geloofsleven. Beide malen werd ik verrast door een aandachtig gehoor, dat met pittige en zinnige vragen inging op wat ik te berde bracht. Het onderwerp leefde duidelijk voor de jongeren. Op verzoek geef ik beide toespraken door aan een wat breder publiek, de lezerskring van De Wekker, waarbij ik de laatste lezing in tweeën splits. Voor het gemak handhaaf ik de vorm waarin de lezingen gegoten waren (inclusief de aanspraak „je" „jullie"), dat scheelt weer tijd. Het eerste artikel gaat dan over bijbeluitleg op de academie, het tweede en derde artikel over bijbeluitleg thuis. Hoe ga ik als theoloog/exegeet in de opleiding om met schriftuitleg (het eerste artikel), en hoe doe ik dat als ambtsdrager op huisbezoek, als gemeentelid in een bijbelkring, of als ouder aan tafel met het gezin (het tweede en derde artikel)?

Exegese in Apeldoorn
De uitleg van de Bijbel, daar draait alles om in het vak „exegese" (een Grieks woord dat gewoon „uitleg" betekent). Van dit vak wil ik om te beginnen drie dingen zeggen: Exegese is een belangrijk vak, een mooi vak en een moeilijk vak.
Exegese is zonder twijfel een heel belangrijk vak. In zekere zin vormt de exegese de basis en het cement van iedere goede theologie. Theologie die niet op gedegen schriftuitleg gebaseerd is en die zich niet door schriftuitleg laat sturen en corrigeren, is de naam „godgeleerdheid" eigenlijk niet waard. Het belang van het vak exegese wordt bij ons in Apeldoorn onderstreept door het feit dat iedere student zeven semesters, dat is 3½ jaar lang, elke week een college exegese Oude Testament en een college exegese Nieuwe Testament volgt. Het Woord en de uitleg daarvan hebben gewoon voorrang, in heel onze theologie.
Exegese is ten tweede ook een heel mooi vak. Nu zijn in de theologie alle vakken mooi, maar in het bijzonder is de exegese een gebeuren waar je met huid en haar bij betrokken bent. Als je een bijbelgedeelte aan het exegetiseren bent, die oeroude teksten leest en probeert te verstaan, die woorden die tot op heden het Woord van de levende God zijn, dan ben je in de meest eigenlijke zin van het woord met theologie bezig, dan drink je als het ware bij de bron. En dat is zeer verfrissend.
Exegese is ten derde ook een moeilijk vak, eerlijk gezegd. Exegese vanuit een luie stoel is een onmogelijkheid. Van een exegeet wordt gevraagd dat hij alle zeilen van zijn kennis bijzet. Om te beginnen natuurlijk - maar dat spreekt voor zich (...?) - dat hij de bijbeltekst in de grondtaal leest. Wie het Hebreeuws en het Grieks niet beheerst kan ongetwijfeld allerlei interessante dingen over de tekst zeggen, maar kan moeilijk de bijbeltekst zèlf volledig, en détail, aan het woord laten. Die loopt bovendien eerder het gevaar om zijn eigen denkbeelden in de tekst in te lezen. De Here God heeft ons zijn Woord nu eenmaal niet - bij wijze van spreken in ronde Hollandse taal maar in vierkante Hebreeuwse letters gegeven.
Graag neem ik jullie nu mee naar de keuken van de exegese om jullie een korte indruk te geven van de problemen waarvoor een exegeet komt te staan en de vele vaardigheden die dan van hem gevraagd worden. Een goede exegeet heeft in zich een aantal eigenschappen die ik in drie rubrieken zou willen onderbrengen. Een exegeet heeft in zich iets van een detective, iets van een kunstliefhebber en iets van een dienstknecht. Dat zijn heel verschillende figuren die vanuit een heel verschillende invalshoek bezig zijn, ieder met een eigen aanpak en met een eigen doelstelling. De detective houdt zich vooral bezig met het ontstaan van de bijbeltekst; de kunstliefhebber interesseert zich meer voor het bestaan, de huidige vorm van de tekst; de dienstknecht gaat het uiteindelijk vooral om het verstaan van de tekst.

Ten eerste: het ontstaan van de tekst
De belangrijkste eigenschap van een detective is grenzeloze nieuwsgierigheid. Een detective wil weten hoe de vork in de steel zit. Hij speurt naar het gebeuren achter het gebeuren, naar oorzaak, aanleiding en gevolg, naar de historische gelaagdheid. Hoe is het tot hiertoe gekomen, wie is de dader, waarom is het zo gelopen - dat zijn vragen die een detective stelt.
Ook de detective in de exegeet stelt zulk soort vragen. Een exegeet is principieel nieuwsgierig, probeert zoveel mogelijk gegevens rondom en achter een tekst te weten te komen. Hij stelt de zogenaamde w-vragen. Wie schrijft dit, aan wie wordt geschreven, waarom en met welk doel wordt dit geschreven, wanneer werd dit geschreven, onder welke omstandigheden klonk deze profetie, enz. Dat zijn de w-vragen. De detective in de exegeet speurt naar achtergronden en verbanden. Zijn er relaties met andere tekstgedeelten en zo ja, van welke aard zijn die? Bepaald spannend wordt het, als de detective een lijn op het spoor komt, die naar het buitenland loopt. Het Oude Testament is niet in het luchtledige ontstaan; er zijn vele verbanden met de cultuur, de religie en de literatuur van de wereld rondom Israël (de Umwelt noemen we dat met een Duits woord). De detective in de exegeet benadert de tekst vooral als een probleem, als een raadsel, en hij probeert vele vraagtekens rondom en achter de tekst op te lossen. De achtergrond, de wording, de groei van een bijbelboek, noem maar op. Daar richt hij zijn vergrootglas op. Het ontstaan van de tekst.
Een gereformeerde exegeet, wanneer hij zo als nieuwsgierige detective bezig is, moet wel uitkijken met wat hij doet. Want hij bevindt zich op moeilijk en soms glibberig terrein. Een terrein waar hij aan alle kanten struikelt over alle mogelijke hypothesen, die daar door anderhalve eeuw historisch-kritische bijbelwetenschap zijn achtergelaten. Het valt niet altijd mee om op dat terrein zelfstandig en onbekrompen je weg te zoeken. Nu zijn we hier in Apeldoorn niet zo erg gewend de moderne bijbelwetenschap van harte om de hals te vallen. Maar we schuwen de ontmoeting ook niet, dat kunnen jullie zien aan de literatuureisen voor de tentamens en examens. Eén ding is echter bij voorbaat duidelijk: Geen enkele hypothese mag ooit dwangbuis voor de exegese worden.

Ten tweede: het bestaan van de tekst
De belangrijkste eigenschap van een kunstliefhebber is esthetische bewondering. Liefde voor het kunstwerk. Gevoel voor schoonheid, voor de samenhang van de dingen. Een kunstliefhebber let op de harmonie van kleur, klank en vorm. Hoe passen de dingen mooi bij en in elkaar, wat voor impressie geeft het geheel, wat voor gevoel wekt het bij je opdat zijn vragen die een kunstliefhebber stelt.
Ook de kunstliefhebber in de exegeet stelt zulk soort vragen. Een exegeet probeert gevoel voor taal en taalvormen aan te kweken. En hij draait een tekst bewonderend om en om. Hoe zit een tekst in elkaar? Wat is de structuur van een tekst? Zijn er signaal- of sleutelwoorden? En: wat is de vorm van de tekst; wat voor literatuursoort wordt gebruikt - profetie, psalmodie, een wijsheidstekst? En over zijn schouder kijkt de kunstliefhebber dan ook even naar de detective, en vraagt hem of er in de Umwelt van Israël in vroeger of later tijd ook zulke taalvormen voorkwamen en hoe ze daar functioneerden. En: wat voor effect heeft een tekst, wat voor sfeer gaat ervan uit? Wat voor kleur en wat voor klank hebben de woorden? En als plotseling het ritme van een poëtische tekst verandert, wat is dan de functie daarvan? Kortom: ook hij heeft vele vragen. De kunstliefhebber in de exegeet benadert de tekst dus niet als een raadsel, maar vooral als een kunstwerk en probeert de verbanden in de tekst op te sporen. De tekst zoals die daar ligt, in al zijn rijkdom, kleur en pracht. Een lofzang vol vreugde of een dreiging van oordeel, een wijsheidsinstructie of een lied vol hoop.
Een gereformeerde exegeet, wanneer hij zo als een onderzoekend kunstliefhebber bezig is, moet wel uitkijken met wat hij doet. Want hij leest snel over veel dingen heen. Of hij ontdekt van alles en nog wat in de tekst, waarvan de bijbelschrijver zelf zou zeggen: waar haalt die exegeet het vandaan? De bestudering van de tekst als een kunstwerk - die tak van onderzoek is vandaag de dag erg populair. De moderne vormkritische en structuuranalytische exegese hebben op dit punt inderdaad verschillende waardevolle zaken ontdekt. Maar ook hier geldt dat de gereformeerde exegese altijd weer kritisch en voorzichtig de weg moet zoeken.

Ten derde: het verstaan van de tekst
De belangrijkste eigenschap van een dienstknecht is luisteren in gehoorzaamheid. Een goede dienstknecht probeert altijd weer te verstaan wat zijn heer bedoelt en wat zijn heer met hem voor heeft. En in die lijn doet hij zijn werk. Hij houdt rekening met wat zijn heer eerder heeft gezegd, hij kent zijn heer. En hij probeert in diens geest te werken. Wat wil mijn heer, met wat hij nu zegt, wat is zijn bedoeling - dat zijn vragen die een dienstknecht stelt.
Ook de dienstknecht in de exegeet stelt zulke vragen. Een exegeet mag niet eigenzinnig, heerszuchtig met de tekst omgaan, maar luisterend, gehoorzamend. Hij beseft dat deze tekst maar niet een antiek document of monument is, slechts een fragment uit een bundeltje oud-Israëlitische literatuur, of een verslag van menselijke geloofservaring van zoveel eeuwen terug en verder niks, maar: deel van dat geheel waarvan de psalmist zingt: „Hoe lief heb ik Uw Woord". Een goede exegeet probeert door alle stemmen van de Bijbel heen de stem van de Here te horen. En in de Geest van die Here, die de eerste Auteur der Schriften is, zijn werk te doen. Hier raakt de wetenschap heel duidelijk aan de vroomheid, aan het geloof. Die twee moeten hand in hand gaan. De dienstknecht in de exegeet moet zijn Heer ook kennen. En altijd weer luisteren. De dienstknecht in de exegeet vraagt naar de bedoeling van de tekst, als onderdeel van de openbaring van God. Hij ziet de tekst als deel van het geheel. Als een moment in de geschiedenis van de Godsopenbaring. De dienstknecht in de exegeet benadert de tekst dus niet als een raadsel (zoals de detective dat doet), en ook niet als kunstwerk (zoals de kunstliefhebber dat doet), maar als een boodschap. Het gaat hem om het verstaan van de tekst, het leven daaruit en het doorgeven daarvan. In het volle besef dat achter de boodschap van dit woord een Zender staat, en dat die boodschap een adres heeft. De exegeet is dienstknecht, en wil met zijn werk de kerk dienen, en via de kerk de wereld rondom.

Luisteren en leren
Ik kom tot een afronding. Een exegeet heeft drieërlei eigenschappen in zich: die van de detective, die van de kunstliethebber en die van de dienstknecht. De detective stelt vragen die vooral het verstand raken. De kunstliefhebber stelt vragen die behalve het verstand ook het gevoel raken. De vragen van de dienstknecht omvatten zowel het verstand, het gevoel als het hart van de exegeet. Het geheim van een goede, gezonde en steeds weer nieuwe exegese ligt in de samenwerking van deze drie figuren. Een drievoudig snoer wordt niet snel verbroken. Maar van die drie moet er wel één de leiding hebben. En dat is wat onze opleiding hier in Apeldoorn betreft, niet de detective, ook niet de kunstliefhebber, maar de dienstknecht. Hij, die zegt: „Spreek HERE, want Uw knecht hoort".

H.G.L. Peels

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen