De beleving van de christelijke feestdagen in Israël (II)

Door de eeuwen heen hebben alle kerken geworsteld met de vraag naar wat wij in onze kringen „de toe-eigening des heils" noemen. Vragen als: „Waar" en „hoe" kunnen we God ontmoeten? Hoe krijgen we deel aan het eeuwige leven? Hoe worden we een kind van God? Hoe kan het in ons leven tot de rechte dienst aan God komen?, hebben altijd een grote rol gespeeld in het leven van de kerk.
Ook bij de beleving van de christelijke feesten gaat het steeds weer om deze belangrijke vragen. In de loop der tijden zijn op deze vragen uiteenlopende antwoorden gegeven. Zo beleven de rooms-katholieken de aanwezigheid of „presentie" van Christus in de eucharistie, en wordt in het gelovig ontvangen daarvan het heil toegeëigend.
Bij ons, reformatorische protestanten ligt het hoofdaccent op de prediking. God past door Zijn Geest het gepredikte Woord aan onze harten toe. K.H. Miskotte heeft ooit eens gezegd dat in de preek als het ware de altaarschel klinkt: God is tegenwoordig, God is in ons midden.
Bij de orthodoxen ligt dat weer iets anders. Aldaar wordt het heil in de „Liturgie", zoals zij de heilige mis noemen, bemiddeld. In de Liturgie ontmoeten hemel en aarde elkaar.
Het Heilig Altaar, dat in de koorruimte van de kerk achter de zogenaamde Ikonostase of Ikonenwand staat, wordt gezien als de plaats van de mystieke tegenwoordigheid van God.
Deelname aan de Liturgie op de plek waar God aanwezig wordt geacht en op de liturgische tijden, speelt dus een bepalende rol voor de beleving van het geloof en derhalve ook voor die van de christelijke feesten. De gelovigen nemen in het schip van de kerk staande aan de Liturgie deel. Zitplaatsen kent men in oosters orthodoxe kerken doorgaans niet. Staan is de houding van gebed. Het is een uiting van diepe menselijke eerbied voor de Almachtige God.
De gebruikte Liturgieën zijn oeroud. Ze zijn ontworpen door St. Basilius (gestorven in 379) en Johannes Chrysostomos (gestorven 407) en verwoorden in liturgische, bijbelse, taal, de leer van de kerk zoals deze op de belangrijke vroeg-kerkelijke Concilies geformuleerd is. Het is goed dit als protestanten, die altijd wat vreemd tegen dergelijke diensten aankijken, te beseffen, want in de Liturgie belijden ze dus over God, de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, hetzelfde als wij.

Met alle zintuigen
Het bijzondere van de oosters orthodoxe Liturgie is nu dat daarin alle zintuigen van de mens worden aangesproken, zodat ook de hele mens bij de beleving van zijn geloof wordt ingeschakeld. Het gaat er echt om dat de gelovige beleeft wat in Psalm 34:9 staat: „Smaakt en ziet dat de Here goed is". Zoveel mogelijk met alle zintuigen. Zo worden reuk en smaak ingeschakeld als de aromatische geuren van wierook de gelovige omringen. Het gehoor wordt gestreeld door de prachtige hymnen en luistert naar het gereciteerde Woord van God. Het gereciteerde Woord heeft tijdens een christelijk feest betrekking op de heilsfeiten die tijdens dit feest gevierd worden.
U zult begrijpen hoe belangrijk in een dergelijke geloofsbeleving Bethlehem en Jeruzalem kunnen zijn als plek waar de gelezen heilsfeiten hebben plaatsgevonden.
Voor het gevoelen van orthodoxe gelovigen versterkt het klinken van het Woord op de plek waar het heilsfeit plaatsvond, de ervaring van de aanwezigheid van God in bijzondere mate.
Het zintuig van het gezicht wordt geactiveerd door de ikonen, die doorgaans ook worden gekust waarbij de tastzin om de hoek komt kijken. Ikonen, die op diverse plaatsen in de kerk aanwezig kunnen zijn, treft men vooral aan in de Ikonostase, de wand die het schip van de kerk van de koorruimte afscheidt.
Ikonen zijn gewijde afbeeldingen van Jezus Christus, van Maria en van andere heiligen. Ze mogen vereerd en gekust, maar niet aanbeden worden. In de ikonen zijn de afgebeelde heiligen in verheerlijkte, geestelijke staat in de kerk aanwezig. De hemelse en aardse kerk ontmoeten elkaar als gemeenschap van de Heilige Geest. Ikonen spelen duidelijk een functie voor de gelovigen hier op aarde. Ze laten zien hoe het in de ontmoeting met God in de Liturgie tot „vergoddelijking" van de mens kan komen. Nu moeten we bij zo'n term niet te erg schrikken, want „vergoddelijking", of deelkrijgen aan de „goddelijke natuur" is voor de orthodoxe christen hetzelfde als wat bij ons „levensheiliging" heet. Men heeft de uitdrukking „goddelijke natuur" ontleend aan Ps. 82:6 en 2 Petrus 1:4.
Nog weer anders gezegd: wij zijn geschapen naar het beeld van God. Dat is in de zondeval verloren gegaan, maar het moet hersteld worden. Welnu, bij de heiligen zien we hoe het beeld Gods hersteld is. Een ikoon weerspiegelt dus de mogelijkheid die ons gegeven is om tot onze bestemming te komen. Neem nu Maria. Zij heeft bij de aankondiging van de geboorte van Jezus gezegd: „Zie, de dienstmaagd des Heren; mij geschiede naar uw woord". Met deze woorden en in haar handelen is ze daarmee tot beeld van de mens geworden die bereid is naar Gods wil te leven. Met het zien naar en het kussen van de ikoon van Maria laat de gelovige dus z'n respect voor de houding van Maria zien en ziet hij tevens waartoe de Geest van God ook hem wil brengen, namelijk tot het deel hebben aan de goddelijke natuur of tot een wandelen in Gods wegen.
Zoals u ziet is de geestelijke beleving van de ontmoeting van God in de Liturgie bij de orthodoxe gelovigen er een waarbij de gehele mens wordt in geschakeld. Het gaat echt om wat in Psalm 103 staat: „Looft de Here, mijn ziel, en al wat in mij is, zijn heilige naam".
Deze vorm van beleving van het christelijk geloof is, met diverse verschillen, niet slechts eigen aan de oosters orthodoxen, maar aan alle gelovigen van de orthodoxe familie. Omdat de bemiddeling van het heil een liturgisch karakter draagt en z'n centrum heeft in deelname aan de Eucharistie, kan gezegd worden dat veel van deze beleving tevens typerend is voor de katholieken.

De beleving van de feesten door de orthodoxen
De twee feesten die bij de gelovigen in Israël en bij pelgrims het meest centraal staan zijn Kerstfeest en Pasen. Deze feesten worden gevierd aan de hand van Liturgieën met teksten die op de betreffende heilsfeiten betrekking hebben. Men volgt daarbij nauwgezet de tijd van het kerkelijk jaar, al trof het me toen ik in de lijdenstijd de Geboortekerk in Bethlehem bezocht, dat de pelgrims aldaar een Kerstliturgie volgden en kerstliederen zongen. In Bethlehem is het dus altijd Kerstfeest en op de Via Dolorosa (de Kruisweg) te Jeruzalem is het elke vrijdag Goede Vrijdag. Aldaar bepaalt de plek waar de dingen geschied zijn de Liturgie.
Elke gemeente zal de feesten in zijn eigen parochiekerk vieren, al zal een groot aantal plaatselijke gelovigen naar de heilige plaatsen gaan. Op Kerstfeest zijn dat de herdersvelden en de Geboortekerk te Bethlehem. In de Heilige Week uitlopend op Pasen woont men de diensten en processies in Jeruzalem bij met de Graf- of Opstandingskerk als meest centrale punt.
De beleving van de feesten kan negatief beïnvloed worden door een politieke factor. In Israël is de Israëlische overheid de wetgevende en ordebewarende instantie. Soms sluit Israël, als er aanslagen hebben plaatsgevonden of worden verwacht, de Arabische gebieden af. De meeste christenen in het land zijn Arabieren. Zij worden bij afsluiting van de gebieden verhinderd aan de viering van de feesten deel te nemen op de heilige plaatsen zelf. Dat is een uitermate gevoelige kwestie, met name omdat orthodoxe en katholieke gelovigen zeer hechten aan de viering op de plek waar het heilsfeit heeft plaatsgevonden.
Soms spelen andere factoren mee. Zo wordt de nachtmis in de Kerstnacht vanuit de rooms-katholieke Catharina kerk te Bethlehem, de kerk naast de Geboortekerk, altijd via de televisie over de hele wereld uitgezonden. Er is zoveel belangstelling voor het bijwonen van deze dienst, dat de gewone plaatselijke gelovigen daaraan doorgaans niet kunnen deelnemen. Voor de plaatselijke gemeenteleden kleven er dus ook schaduwzijden aan het feit dat ze in de plek wonen waar Jezus werd geboren of waar Hij gestorven is en opgewekt. Ze worden soms door pelgrims, mensen van buitenaf, naar de tweede plek verdrongen.
Ook de verdeeldheid onder de christenen kan de beleving van de feesten negatief beïnvloeden. In 1852 is door de Turkse sultan die toen het bewind over Palestina voerde de zogenaamde Status Quo afgekondigd. Hij heeft toen de respectievelijke rechten van de verschillende kerken in relatie tot bezit, opzicht, en feestelijke diensten bij de Heilige Plaatsen vastgelegd, alles gebaseerd op de situatie die toen bestond en op de sterkste traditie. De viering van de feesten kunnen daarom geen toonbeeld genoemd worden van eenheid in Christus.

Deze situatie heeft echter ook z'n voordelen. Men zou er niet aan moeten denken dat alle christenen zich tezamen op hetzelfde tijdstip door de nauwe straten van het ommuurde Jeruzalem zouden moeten persen en gezamenlijk een viering in de Grafkerk zouden moeten meemaken. De Status Quo heeft er dus voor gezorgd dat er tijdsroosters zijn gemaakt voor de diverse groeperingen.

Stille week
Ik wil het artikel afsluiten met het geven van een overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen die in de Stille Week in Jeruzalem door de orthodoxen (een week later dan onze Stille Week), plaatsvinden. Zij beginnen op Lazarus Zaterdag. Ze houden dan een processie van het Grieks orthodoxe klooster in Bethanië naar het graf van Lazarus. Op Palmzondag trekt men met palmtakken in processie van Bethfage, waar de intocht van Jezus rijdend op een ezel begon, over de Olijfberg langs Gethsemane naar de Leeuwenpoort, het begin van de Via Dolorosa. Er worden ook Palmzondag-processies in de Oude Stad gehouden. Elke dag van de heilige week is er een heilige mis in de Grafkerk waarin bijbelgedeelten centraal staan van gebeurtenissen die Jezus op die dag meemaakte. Op Witte Donderdag vindt de ceremonie van de voetwassing plaats. Op Goede Vrijdag loopt men de Kruisweg van Jezus en wordt een dienst ter gedachtenis van zijn begrafenis gehouden. De viering van de Opstanding wordt op Stille Zaterdag ingeluid met de eeuwenoude traditie van het ontsteken van het Paasvuur en met klokgelui. Te middernacht, dus met Pasen zelf, viert men de liturgie van de Opstanding. Op deze wijze zijn de orthodoxe en katholieke gelovigen de hele week betrokken bij de gedachtenis van lijden, dood en opstanding van Jezus Christus.

Jeruzalem, C.J. van den Boogert

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen