Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

'Hoe ver het gaat' (Dietrich Bonhoeffer 3)

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

'Hoe ver het gaat' (Dietrich Bonhoeffer 3)

(Dietrich Bonhoeffer in verzet tegen de nazi's)

5 minuten leestijd Arcering uitzetten

Het vorige artikel sloot af met zinnen uit een brief van Dietrich Bonhoeffer aan een goede vriendin. In de laatste zinnen lazen we: 'Toen werd me duidelijk dat het leven van een dienaar van Jezus Christus aan de kerk moet behoren. Stap voor stap werd me duidelijker hoe ver dat gaat'. Hoe ver het gaat - heel ver, blijkt in de laatste fase van Bonhoeffers leven. Die fase staat in dit laatste artikel centraal.

Bij het verzet
In het vorige artikel zagen we al dat Bonhoeffer uit volle overtuiging deelnam aan de kerkstrijd in Duitsland en daarbij veel van zijn krachten gaf aan de Belijdende Kerk. Het seminarie waar Bonhoeffer de studenten voor die kerk opleidde, werd op een gegeven moment gesloten door de nazi's en voor Bonhoeffer dreigde de dienstplicht. Hij vond - via zijn zwager - een manier om er onderuit te komen en wel door geheim agent te worden voor de 'Wehrmacht'. Een vreemde stap, zo op het eerste gezicht, maar als we ons dan realiseren dat Bonhoeffer hier in dienst kwam als dubbelspion, om in het buitenland contact te zoeken met de geallieerden, liggen de dingen wel even anders. Men was namelijk vanuit de afdeling waar Bonhoeffer in dienst was, bezig een staatsgreep voor te bereiden, waarbij Hitler gedood zou worden en men wilde weten of men kon rekenen op steun van de geallieerden. Bonhoeffer was daarbij de aangewezen man, want in zijn studententijd had hij een hoop werk gedaan binnen de oecumene en daarbij had hij een heel aantal buitenlandse contacten opgedaan. Deze contacten werden nu gebruikt om de houding van de geallieerden te polsen.

De theologie gaat door
Op deze manier raakt Bonhoeffer helemaal betrokken bij het verzet. Er worden plannen gemaakt voor een regering na de aanslag, vader Bonhoeffer schrijft een psychiatrisch rapport over Hitler, zodat men na de staatsgreep kan aantonen dat hij gek was en Bonhoeffer reist door heel Europa. Ondertussen ligt ook het theologisch werk niet stil. Naar aanleiding van zijn boek Navolging, had men hem gevraagd een protestantse ethiek te schrijven en tussen de bedrijven door wordt daar hard aan gewerkt. Op allerlei plaatsen werkt hij aan zijn boek - ook bij mevrouw von Kleist thuis. Deze vrouw had veel betekend voor de zaak van de Belijdende Kerk en bij haar thuis ontmoet hij haar kleindochter, de jonge Maria von Wedemeyer. Ze schelen bijna 20 jaar, maar begin 1943 verloven ze zich. Ze zijn nog maar nauwelijks verloofd of Bonhoeffer wordt - 5 april 1943 - opgepakt en gevangen gezet in verband met onderzoeken. Aanvankelijk ziet zijn zaak er niet slecht uit. Men had alle documentatie over de staatsgreep goed verstopt en de buitenlandse reizen van Bonhoeffer konden verklaard worden als spionagereizen. Maar op 20 juli 1944 mislukt de aanslag op Hitler, mislukt de staatsgreep en al vrij snel daarna ontdekt men papieren die Bonhoeffers activiteiten in een ander licht plaatsen. Het is voor hemzelf helder dat hij de oorlog niet zal overleven. Hij wordt vanuit de burgergevangenis overgeplaatst naar een gevangenis van de Gestapo en als de bombardementen op Berlijn heviger worden, gaat hij met een heel aantal gevangenen op transport naar het zuiden. Het is begin april 1945 en het lijkt allemaal goed te gaan - op zondag 8 april preekt Bonhoeffer op hun verzoek voor zijn medegevangen. Aan het einde van de dienst wordt hij opgeroepen: 'Gevangene Bonhoeffer, klaarmaken en meekomen' - hij realiseert zich onmiddellijk wat er aan de hand is, grijpt een boek dat hij van zijn broer gekregen had en schrijft een aantal keren zijn naam erin, zodat de familie na de oorlog zijn spoor zal kunnen vinden. Verder neemt hij een Engelsman apart en vraagt hem een boodschap door te geven aan een goede vriend van hem uit Engeland, bisschop Bell, het zijn zijn laatste woorden: 'Dit is het einde, voor mij het begin van het leven'. Bonhoeffer wordt naar het concentratiekamp Flossenbürg gebracht, waar hij in de vroege morgen van 9 april wordt opgehangen - in de verte waren de Amerikaanse kanonnen te horen - Later blijkt dat in een vergadering op 5 april Hitler persoonlijk opdracht gegeven had de verzetsgroep waarvan Bonhoeffer deel uitmaakte via snelrecht te liquideren.

De gevangenisjaren
Het is eigenlijk door deze twee gevangenisjaren dat Bonhoeffer bekend geworden is. Via een bevriende bewaker had hij de mogelijkheid post te versturen en te ontvangen zonder dat deze via de censuur ging. Hij koos als briefpartner zijn goede vriend Eberhard Bethge - die later zijn biograaf zou worden - en schreef brieven waarin hij nadacht over de kerk en het christendom in de tijd na de oorlog. Hij komt tot scherpe analyses en concludeert dat alleen een religieloos christendom nog geloofwaardig zal zijn. Woorden die scherp klinken en die in het Bonhoefferonderzoek nogal eens erg eenzijdig zijn uitgelegd en losgemaakt uit de context. Niet alleen uit de context van de brieven zélf, maar ook uit de context van Bonhoeffers leven en theologie. Als Bonhoeffer kritiek heeft op de kerk, mogen we nooit vergeten dat hij spreekt over een kerk die tekort geschoten had op het moment dat het erop aankwam, een kerk die zich achter Hitler geschaard had en dat hij dat doet om de kerk te houden aan haar roeping. Een kerk ook waar hij verwachting van had - omdat het tenslotte Gods kerk is! In een brief aan zijn net geboren neefje schrijft Bonhoeffer: 'Onze kerk, die in deze jaren alleen maar om haar zelfhandhaving heeft gevochten, als was zij een doel in zichzelf, is niet in staat drager van het verzoenende en verlossende woord aan de mensen en aan de wereld te zijn (-) Het is niet aan ons de dag te voorspellen - maar die dag zal komen - dat er weer mensen geroepen worden om zó Gods woord te spreken dat de wereld er onder verandert en zich vernieuwt. (-) Tot dan zal de zaak van de christenen een stille en verborgene zijn; maar er zullen mensen zijn, die bidden en gerechtigheid doen en op Gods tijd wachten'. Het gaat Bonhoeffer niet om goedkoop kritiek leveren, het gaat hem erom dat de kerk niet alleen bezig is met zichzelf en haar voortbestaan, maar het oog richt op hen die buiten staan - om hen te dienen met het evangelie.

C.C. den Hertog

Dit artikel werd u aangeboden door: De Wekker

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 18 augustus 2000

De Wekker | 16 Pagina's

'Hoe ver het gaat' (Dietrich Bonhoeffer 3)

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 18 augustus 2000

De Wekker | 16 Pagina's