De voet in beeld (1)

In twee artikelen wil ik iets laten zien van de problemen die kleven aan een vertaling die woord voor woord de brontaal volgt. Er is wel gezegd dat heel concrete woorden, zoals 'hand' of 'voet' in de NBV te vaak onnodig worden 'wegvertaald'. Om te zien of deze kritiek terecht is, heb ik eens gekeken naar de vertaling van het Hebreeuwse woord 'règèl' (voet) in het Oude Testament van de NBV. Ik heb mij beperkt tot de vijf boeken die inmiddels in Werk in Uitvoering 1 en 2 zijn verschenen (Genesis, Esther, Psalmen, Jona en Zacharia), zodat u dit zelf makkelijk na kunt lezen. Behalve in Jona komt in de overige boeken op 26 plaatsen het Hebreeuwse woord règèl als zelfstandig naamwoord voor. Op 6 van deze plaatsen vertaalt de NBV dit niet met het woord 'voet', terwijl de veel gebruikte NBG-vertaling van 1951 wel 'voet' handhaaft. Een voorbeeld hiervan is Genesis 8:9, waar wordt verteld dat de duif, die Noach uit de ark loslaat, geen plek vindt om te rusten. Daarnaast zijn er teksten waar ook de NBG-51 niet vertaalt met 'voet'. Waarom wordt het woord règèl niet altijd met 'voet' vertaald? Het is het doel van dit artikel te zoeken naar een antwoord op die vraag en te laten zien dat niet in alle gevallen het Hebreeuwse woord règèl ook met het Nederlandse 'voet' kan worden vertaald. Op die manier kan duidelijk worden of sprake is van vergissing, of dat er vertaald is volgens verantwoorde argumenten en regels.

In dit eerste artikel verken ik het terrein, door beschrijving van het betekenisveld van het woord 'voet' en een uitleg over beeldspraak.
In het tweede artikel richt ik de aandacht op de manier waarop de Nieuwe Bijbelvertaling met beeldspraak omgaat. Daarbij geef ik een paar voorbeelden van teksten waarin de 'voet' niet voorkomt in de Nieuwe Bijbelvertaling.

De voet in het Oude Oosten en het Oude Testament
In het Oude Oosten is de voet vaak het symbool van heerschappij. Egyptische afbeeldingen tonen volken en onderdanen die hulpeloos aan de voeten van de heerser liggen. Deze symboliek is ook terug te vinden in het Oude Testament (Joz. 10:24). In de culturen van het Oude Oosten zijn de voeten van de goden een symbool van heersersmacht. Bij de verering van de goden buigt men zich voor zijn voeten neer. In het Oude Testament wordt over de voeten van godenbeelden vaak spottend gesproken. Die goden kunnen ondanks hun voeten niet eens lopen (Ps. 115:7; Jer. 10:5).
Het Hebreeuwse woord règèl, komt in het Oude Testament ongeveer 245 keer voor Vaak betekent het gewoon: voet als lichaamsdeel voor mens en dier. In het verlengde hiervan liggen betekenissen als: been, enkel en voetzool. Naast deze concrete betekenissen speelt règèl een belangrijke rol in beeldspraak. Daar verliest een woord zijn concrete betekenis en krijgt een andere betekenis in een bepaald beeld. Dit is in sommige gevallen ook zo met het woord 'voet'. De plaats waar een mens verblijft kan omschreven worden als de 'plaats waar zijn voet is' (1 Sam. 23:22).
De voeten kunnen de hele persoon vertegenwoordigen. 'Wanneer uw voeten in de stad komen' dan betekent dit 'wanneer u in de stad komt' (1 Kon. 14:12). Soms wordt met het noemen van een lichaamsdeel de functie van dat lichaamsdeel bedoeld (Jes. 52:7; Jer. 2:25). Ook in de gebedstaal is de voet een regelmatig terugkerende metafoor (Ps. 25:15; 38:17; 119:105). Règèl wordt ook eufemistisch (verhullend) gebruikt. Het is dan een aanduiding voor geslachtsdelen (Ex. 4:25; Jes. 7:20) of stoelgang (Richt. 3:24; 1 Sam. 24:4).
De voet is soms symbool van sociale onderdrukking. De onderworpenen likken het stof van de voeten van hun heer (Jes. 49:23) of werpen zich voor zijn voeten neer (Jes. 60:14). Ook bij het in bezit nemen van land (Deut. 11:24; Joz. 1:3; Kron. 33:8) of bij een rechtsgeding (Deut. 25:9) spelen de voeten een rol.
Een ander gebruik van het woord voet komen we tegen in de mensvormige voorstellingen van God (bepaalde aspecten van God worden met menselijke lichaamsdelen beschreven). Het is opvallend, dat hierbij alleen datgene beschreven wordt dat door Gods voeten wordt aangeraakt en niet God zelf (2 Sam. 22:10).

Beeldspraak
Onze taal wemelt van beeldspraak Veel voorkomende vormen zijn metaforen en metonymieën.
Een metafoor (Grieks: overdracht van betekenis) is een stijlfiguur, die berust op betekenisoverdracht tussen twee termen. Er ontstaat een nieuwe betekenis doordat het ene begrip vergeleken wordt met het andere. Het is belangrijk het vergelijkingspunt van de beeldspraak te vinden. Dit kan door van een metafoor een volledige vergelijking te maken met het woordje 'als'. Een voorbeeld van een metafoor is: 'De Heer is mijn herder'. De volledige vergelijking is: 'De HERE is voor mij als een herder'. Het blijkt dat de twee vergeleken begrippen in een metafoor met elkaar worden geïdentificeerd. De betekenis en functie van een metafoor moet vaak worden opgemaakt uit de context.
Nog vaker dan een metafoor komt de metonymie voor (Grieks: verandering van naam). Het verschil tussen een metafoor en een metoniem is dat er in een metafoor altijd een element van overeenkomst of vergelijking is tussen het beeld en de letterlijke betekenis. Een metoniem daarentegen is gebaseerd op een ander soort associatie. Een metafoor kan makkelijk veranderd worden in een vergelijking met het woord 'als', bij een metoniem kan dit niet. Het 'beeld' en het 'verbeelde' kunnen op verschillende manieren met elkaar in verband worden gebracht: het voorwerp dat iets bevat en de inhoud: 'geef mij nog maar een glas'. De maker en het gemaakte voorwerp: 'hij bezit een prachtige Van Gogh'. Het deel voor het geheel (pars pro toto): 'een vloot van 24 zeilen'. Het geheel voor een deel (totum pro parte): 'Nederland heeft met 2-0 gewonnen'.

Probleem
Het belangrijkste probleem bij het vertalen van figuurlijk taalgebruik is dat dit taalmiddel over het algemeen nauw verbonden is aan specifieke culturele gebruiken. Zo ook bij het vertalen van de bijbel. Het wereldbeeld uit bijbelse tijd verschilt op zeer veel punten van het onze. Bijbelse beeldspraak wordt verkeerd begrepen, omdat men te weinig rekening houdt met de culturele gebruiken in het oude Israël. Een beeldspraak letterlijk vertalen lijkt soms makkelijker dan te zoeken naar parallellen in de eigen beeldende taal. Beeldspraak is echter uitermate geschikt om nadruk te leggen op een bepaalde zaak of om te dienen als identificatiemiddel. Bovendien doet men afbreuk aan de literaire schoonheid van de (originele) tekst, wanneer het figuurlijke taalgebruik in de vertaling achterwege gelaten wordt.
Bij het bepalen van de betekenis van beeldspraak speelt vooral de context een belangrijke rol. Daarnaast kunnen andere figuurlijke uitdrukkingen met verwante betekenis helpen de bedoeling te vinden. Tenslotte is het van belang de overeenkomsten en raakvlakken van de letterlijke betekenis te vergelijken met de figuurlijke betekenis van een uitdrukking.
In sommige gevallen heeft een uitdrukking in het Hebreeuws zowel een letterlijke als een figuurlijke component. De vertaler moet hier op bedacht zijn. Een letterlijke vertaling die hiermee geen rekening houdt, doet geen recht aan de werkelijke betekenis van de brontekst. Er kan zo in de vertaling een verschuiving optreden, waardoor de letterlijke component alle aandacht krijgt en het figuurlijke aspect verloren gaat.
Terwijl de oorspronkelijke lezers een beeld als heel levend hebben opgevat, is het beeld soms ook afgesleten geraakt. Het figuurlijk taalgebruik is dan een cliché geworden. Een uitdrukking roept bij de lezers geen levend beeld meer op. Eerst is het nieuw en treffend, maar door veelvuldig en gedachteloos gebruik wordt het tot een cliché, zoals in: 'zijn oog is groter dan zijn maag'. Een cliché kan weer 'bruikbaar' gemaakt worden door een kleine wijziging of toevoeging of in een woordspeling. Bijvoorbeeld: 'jouw oog is groter dan mijn maag', waarmee je alle schuld op een ander wentelt voor het feit dat je zelf je eten niet op kunt. Alleen wanneer te verwachten is dat de lezers van de vertaling de beeldspraak net zo ontvangen en begrijpen zullen als de oorspronkelijke lezers, kan er letterlijk vertaald worden. Voorheen zijn metaforen vaak woord voor woord uit de Hebreeuwse en Griekse brontekst vertaald. De vertalers gingen ervan uit dat de metafoor in hun eigen taal automatisch dezelfde betekenis zou krijgen als in het origineel. Een letterlijke vertaling kan echter ook resulteren in een uitdrukking die geen of een verkeerde betekenis heeft. Een bekend voorbeeld is de vertaling van de Engelse uitdrukking "it's raining cats and dogs" met "het regent katten en honden". In het Nederlands betekent deze uitdrukking niets, maar de parallel in onze eigen beeldende taal "het regent pijpenstelen" is overduidelijk.

Andere betekenis
Een beeld dat in een bepaalde taal, tijd en cultuur is gebruikt, kan een heel andere betekenis krijgen in een andere taal, tijd en cultuur. Het gevaar is groot de bijbelse beeldspraak te associëren met de eigen cultuur en taal. Ook het beeld dat het woord 'voet' oproept is per cultuur verschillend. In Zuidoost-Azië hebben voeten een lage sociale status, omdat men in deze cultuur altijd barrevoets loopt, en de voeten dus met allerlei straatvuil in contact komen. De voet heeft in het figuurlijk taalgebruik van deze volken een uiterst negatieve associatie. Je kunt je afvragen hoe in die context de tekst uit Exodus 24:10 zal overkomen: "En zij zagen de God van Israël en het was alsof onder zijn voeten een plaveisel lag van lazuur, als de hemel zelf in klaarheid"?

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen