De voet in beeld (2)

Hoe gaat de NBV om met beeldspraak?
De Nieuwe Bijbelvertaling wil zo dicht mogelijk bij de brontekst blijven en vertalen in natuurlijk, hedendaags Nederlands. Het is belangrijk om na te gaan of een tekstverschijnsel een taalkenmerk of een tekstkenmerk is. Een taalkenmerk heeft geen speciale betekenis en moet weergegeven worden in natuurlijk Nederlands. Zo wijkt de woordvolgorde van het Hebreeuws af van de Nederlandse. In Gen. 41:50 lezen wij niet zoals het Hebreeuws: 'en aan Jozef werd geboren twee zonen voordat kwam het jaar van de honger'. Dit taalkenmerk is in de Nieuwe Bijbelvertaling aangepast aan het natuurlijke Nederlands, waarbij de voorleesbaarheid een belangrijke rol speelt. Een tekstkenmerk daarentegen heeft een bepaalde functie in de tekst, die ook in de vertaling uit moet komen. Het genre van een tekst is zo'n tekstkenmerk. Een poëtische tekst in het Hebreeuws moet ook in het Nederlands als poëzie vertaald worden.
Naast taal- en tekstkenmerken heeft ook de cultuur, waarin de tekst is ontstaan, betekenis. Op deze drie niveaus worden vertaalkeuzes gemaakt. De vertaling blijft heel dicht bij de taal, tekst en cultuur van de bron, of de vertaling past zich in taal, tekst en cultuur aan bij de doeltaal. Een vertaling die zoveel mogelijk kenmerken van de bron handhaaft, wordt 'exotiserend' genoemd. Deze vertaling laat veel kenmerken (bijvoorbeeld woordvolgorde) van het origineel doorschemeren en biedt daardoor ongebruikelijk Nederlandse. Een vertaling die zich zoveel mogelijk op alle niveaus aanpast aan de doeltaal, wordt 'naturaliserend' genoemd. De meeste vertalingen bevinden zich echter ergens tussen deze twee uitersten. Er ontstaat een grote verscheidenheid aan vertalingen, omdat een vertaler ervoor kan kiezen op alle drie niveaus naturaliserend te vertalen, of maar op één of twee niveaus. Er wordt te weinig gezegd als een vertaling wordt ingedeeld volgens de ongenuanceerde begrippen 'letterlijk' of 'vrij'!

Voor de vertaling van beeldspraak dient te worden onderzocht of een beeld in de tekst een levend beeld is (tekstkenmerk) en dus in de brontaal niet is afgesleten tot een cliché (taalkenmerk). Beelden moeten zoveel mogelijk gehandhaafd worden, maar kunnen alleen letterlijk in de vertaling worden overgenomen als er een zinvolle mededeling overblijft. Wanneer letterlijke weergave leidt tot een betekenisloze uitdrukking in het Nederlands, dan moeten de vertalers hun toevlucht nemen tot een vervangend beeld met dezelfde strekking of tot een omschrijving.
Een levend beeld uit het Hebreeuws moet vertaald worden met een levend Nederlands beeld. Een cliché moet vertaald worden met een uitdrukking die net zo afgesleten is, of anders neutraal is. Wanneer bron- en doeltaal hierin niet overeenstemmen, dan is het effect van een uitdrukking in beide teksten verschillend.

Règèl niet altijd met 'voet' vertaald
In de oudtestamentische teksten in de twee delen Werk in Uitvoering is het Hebreeuwse woord 'règèl' soms niet met 'voet' vertaald. In de meeste gevallen is het woord namelijk in een beeldspraak gebruikt. Na alle voorgaande overwegingen kunnen we begrijpen, waarom het woord règèl niet steeds met 'voet' vertaald is.

Genesis 24:32
NBG-51: Men bracht water om zijn voeten en de voeten der mannen die bij hem waren, te wassen.
NBV: ...er werd water gebracht zodat de man en zijn metgezellen hun voeten konden wassen.
In het Hebreeuws wordt twee keer het woord 'voeten' gebruikt. De mate waarin een woord in een taal herhaald kan worden, verschilt per taal. Deze herhaling is voor het Hebreeuws niet vreemd. Het Nederlands heeft echter een voorkeur voor variatie. Te veel herhaling in het Nederlands geeft de tekst een onnatuurlijk of saai karakter. In sommige teksten is herhaling een tekstkenmerk, dat op een of andere wijze in de vertaling duidelijk gemaakt moet worden. Dat is hier niet het geval. In feite is het tweede woord 'voeten' niet weggevallen, maar zijn de twee woorden op natuurlijke wijze samengetrokken.

Genesis 30:30
NBG-51: Want wat gij bezat, voordat ik kwam, was weinig, maar het heeft zich uitgebreid in menigte, en de Here heeft u gezegend, waarheen ik mijn voet ook wendde; nu dan, wanneer zal ik ook eens voor mijn eigen huis kunnen werken?
NBV: Het weinige vee dat u voor mijn komst had, is uitgegroeid tot een enorme kudde; de Here heeft u sinds mijn komst inderdaad gezegend. Maar nu wordt het hoog tijd dat ik voor mijzelf aan de slag ga.
De uitleg van de zin uit de NBG-51: 'waarheen ik mijn voet ook wendde', kan zijn: overal waar Jakob komt, geeft God zegen. In dit vers staan echter twee begrippen tegenover elkaar. Aan de ene kant staat in het Hebreeuws letterlijk: voor mijn aangezicht. De vertaling hiervan in de NBG-51 is: 'voordat ik kwam'. Aan de andere kant staat het Hebreeuwse woord 'voet'. De 'voet' verbeeldt zo dus de komst van Jakob bij Laban. Het gaat om een beweging in het algemeen en de komst van Jakob in het bijzonder Dit is in de NBV weergegeven met 'sinds mijn komst'.

Genesis 41:44
NBG-51: Ook zeide Farao tot Jozef: Ik ben Farao, maar zonder u zal niemand in het gehele land Egypte zijn hand of zijn voet opheffen.
NBV: 'Ik ben de farao,' zei hij, 'maar zonder uw toestemming zal niemand in heel Egypte ook maar één stap verzetten.'
In de vertaling van de NBG-51 blijft alleen de letterlijke component van de uitdrukking over. Jozef wordt niet aangesteld als bestuurder van Egyptische marionetten, die van nu af alleen nog maar hun handen en voeten kunnen bewegen als Jozef daartoe toestemming verleent.
Het gaat hier om een beeld waarin Jozef onbeperkte macht wordt toegedicht. De enige grens is farao zelf, verder is iedereen afhankelijk van Jozef. Men kan zonder hem nog geen stap verzetten. Dit Nederlandse beeld wil zeggen dat zelfs de kleinste activiteit die een Egyptenaar onderneemt de goedkeuring van Jozef behoeft. De vertaling 'geen stap kunnen verzetten' geeft het beeldende taalgebruik weer ruimte. Bovendien herinnert de vertaling 'stap' aan het oorspronkelijke woord 'voet'.

Genesis 49:33
NBG-51: Toen Jakob geëindigd had zijn zonen bevelen te geven, trok hij zijn voeten terug op het bed en gaf de geest...
NBV: Na zijn zonen deze opdracht te hebben gegeven ging Jakob weer liggen. Toen blies hij de laatste adem uit...
In Genesis 48:2 lezen we dat Jakob al zijn krachten verzamelt om te gaan zitten op het bed. Op deze manier maakt hij van zijn bed een troonzetel. Hij spreekt zijn zonen in tronende houding toe. In hoofdstuk 49:33 kan Jakob weer gaan liggen. Met het beeld van de 'voeten' wordt hier duidelijk gemaakt dat Jakob (bewust) gaat liggen om te sterven. De letterlijke vertaling van NBG-51 trekt te veel aandacht naar de beweging van de voeten. Jakob verricht echter geen bijzondere of symbolische handeling, door zijn voeten op te trekken. Door te vertalen met 'gaan liggen', wordt de macro-structuur (de tekst in zijn geheel) van het verhaal duidelijk. Het feit dat Jakob gaat zitten, markeert het begin; dat hij gaat liggen het eind van het verhaal.

Zacharia 14:12
NBG-51: Hij zal ieders vlees, terwijl hij nog op zijn voeten staat, doen wegteren...
NBV: ...terwijl ze nog levend rondlopen zal hij hun vlees laten wegteren van hun botten.
Iemand die 'op zijn voeten gaat staan', kan met een bepaald doel gaan staan, maar het kan ook betekenen dat hij weer tot leven komt (vergelijk de vertaling NBG-51 van 2 Koningen 13:21 en Ezechiël 37:10). Dit laatste is aan de orde bij bovenstaande tekst. Zoals iemand die op zijn voeten gaat staan, weer tot leven komt, zo is iemand die nog op zijn voeten staat, nog in leven. De betekenis van de tekst is in de NBV duidelijk tot uitdrukking gebracht. In het 'rondlopen' is de notie van de voet toch duidelijk aanwezig.
In deze tekst komen nog meer lichaamsdelen voor, die echter een heel andere functie hebben in het geheel. Nergens blijkt dat ook de voeten worden verteerd. Een letterlijke vertaling van règèl richt te veel aandacht op de voeten, terwijl de nadruk ligt op het wegteren van het lichaam, terwijl men nog leeft. De keuze voor deze vertaling wordt overigens niet alleen door de NBV zo gemaakt. De Friese bijbelvertaling van 1989 heeft vertaald met: "...wylst se noch omstappe...". De letterlijke vertaling "...wylst hy op fuotten is...", wekt de indruk dat de persoon zojuist uit bed is opgestaan.

Tenslotte
• Uit Genesis 49 wordt duidelijk dat het grote geheel, de context, een belangrijke rol speelt bij een vertaling. Het is niet de bedoeling alleen verzen afzonderlijk om te zetten in een andere taal. Ook de verbanden tussen de verzen moeten in de vertaling duidelijk worden. Het lijkt op micro-niveau (kleine op zichzelf staande teksteenheden) misschien, dat de 'voeten' uit de vertaling verdwenen zijn, terwijl op macro-niveau de notie van de voeten, als die van belang is, toch zeker wel gehandhaafd is.
• Een uitdrukking kan in het Hebreeuws een letterlijke en een figuurlijke component hebben. Bij letterlijk vertalen bestaat dan het gevaar dat alleen de letterlijke betekenis in de vertaling overblijft. In dat geval gaat, wellicht onnodig, iets wezenlijks verloren. Elk geval moet afzonderlijk beoordeeld worden om te zien of er een verschuiving ontstaat die de figuurlijke betekenis buiten beeld laat. Die beoordeling vindt weer plaats op grond van de macro-structuur.
• Door een beeldspraak letterlijk te vertalen kan er een verandering in betekenis optreden. Woorden die in het Hebreeuws geen aandacht krijgen, worden in het Nederlands wel gemarkeerd. Het effect van zegswijzen kan hiermee grondig veranderd worden. Een letterlijke vertaling kan een heel ander beeld oproepen dan de uitdrukking in de brontaal, en doet dan geen recht aan de tekst.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen