De boodschap van vroegere vroomheid

Dit boek is een bredere bespreking waard. Het geeft een beschrijving van het gedachtegoed van een aantal geestelijke leidslieden uit de Nadere Reformatie, met een blik achterom naar de middeleeuwen. Het wil tegelijk iets meer zijn. Aan crisis van kerk en cultuur die we meemaken zit de ernstigste kant van het teloorgaan van de verborgen omgang met God. Een hernieuwd zoeken daarvan zal genezende kracht hebben voor vandaag. Kennisnemen van vroegere vroomheid kan vrucht dragen in een eigentijdse, maar authentieke spiritualiteit.

De Middeleeuwen
Men heeft meer oog gekregen voor de wortels die Reformatie en Nadere Reformatie hebben in de middeleeuwse theologie dan een aantal jaren geleden. De Reformatie is niet alleen een breuk met de voorgaande eeuwen geweest. Er was ook continuïteit. Dat in de zestiende en nog meer in de zeventiende eeuw ook voor de vroomheidsbeleving is teruggegrepen op middeleeuwse schrijvers is meer in de aandacht gekomen. Prof. De Reuver laat het ook zien. Daarom wijdt hij twee hoofdstukken aan de bekende middeleeuwers Bernardus van Clairvaux (1090-1153) en Thomas a Kempis (ca. 1379-1471). Deze middeleeuwse mystieken hebben juist op een aantal 'oude schrijvers' uit de nadere Reformatie invloed uitgeoefend. De manier waarop ze hier beschreven worden wil dat laten zien. De Reuver dringt op een mooie manier door in hun oprechte motieven God te zoeken. Hij stelt ook voortdurend de vraag naar het verschil en de overeenkomst met de latere vroomheid. Als bij Bernard de liefde de boventoon heeft boven de reformatorische inzet bij het geloof wil hij voorzichtig zijn daar alleen een tegenstelling te zien. 'Het signaleren van verschillen heeft zin, maar men moet ze niet verabsoluteren' (53). Die uitspraak tekent De Reuver. Zo signaleert hij ook een aantal standpunten en eenzijdigheden bij Thomas a Kempis die werkelijk anders zijn dan in de Reformatie. De rechtvaardiging en het geloof staan in de schaduw bij de navolging en de liefde. Toch ziet hij bij Thomas een gedachtegoed dat 'ligt ingebed in een spiritualiteit die katholiek christelijk is.' Die katholiciteit van de doorleefde omgang met God heeft zeventiende-eeuwse gereformeerde piëtisten aangetrokken. De Reuver ziet ook voor hedendaagse piëtisten die dit besef van katholiciteit hebben bewaard - waaronder hij zichzelf rekent - de momenten van vervreemding niet opwegen tegen de herkenning.
Dit boek wil letten op wat ook in de mystiek aan oprechte dienst van God te vinden is. Die insteek is zorgvuldig en sympathiek. Of er niet een wal in het oog moet worden gehouden die ook dit schip weer keert is een vraag die wel overblijft. Dr. W.J. op 't Hof, die zich in het Documentatieblad Nadere Reformatie met dezelfde materie bezig houdt, heeft recent de conclusie getrokken dat de vroomheid van de Nadere Reformatie eigenlijk een vrucht is van het middeleeuwse kloosterideaal, natuurlijk ontdaan van Roomse 'smetten'. In zekere zin, kan men zeggen, had die vroomheid toch iets elitairs, en was niet voor 'gewone' mensen bereikbaar. Dat gold in de Nadere Reformatie wellicht minder dan in de middeleeuwen, maar of dit aspect er niet bij aanwezig is kan men zich afvragen. Zeker een punt dat om bezinning vraagt.

De devotie van de Nadere Reformatie
Uit de zeventiende eeuw worden vijf geestelijke leidslieden besproken: Willem Teellinck, Theodorus à Brakel, Guilhelmus Saldenus, Wilhelmus à Brakel en Herman Witsius. Mannen van invloed op de vroomheidsbeoefening in Nederland. De Reuver gebruikt vrijmoedig het woord mystiek om hun geestelijk onderwijs te kenmerken. Bij Teellinck ziet hij, vergeleken met de reformatoren, een overdosering van het gevoel, maar binnen het vasthouden aan de erfenis van de Reformatie. Zijn mystiek ligt in de hunkering naar de Beminde. De liefde is de spits van zijn geloof, maar laat het geloof niet achter zich. Bij andere schrijvers zijn soortgelijke trekken te vinden. Bij Theodorus à Brakel is een sterke aansluiting bij Bernard van Clairvaux te vinden. Mystieke verrukkingen zijn veelvuldig aan de orde. Bij Theodorus valt wel op, dat zijn vroomheidspraktijk eigenlijk buiten het alledaagse leven staat. Zijn geestelijke discipline navolgen is niet 'haalbaar' zegt De Reuver terecht. Dat er de boodschap van uit gaat dat het zoeken van tijden nodig is, waarop een christen zich terugtrekt 'uit het meervoud van het leven, om heen te trekken naar de eenvoud van de intimiteit met God' (191) dat is waar.
Op een mooie manier wordt zo ook bij de andere schrijvers getekend hoe hun denken en hun geestelijke leiding gericht was op de innige omgang met God. Een onopgeefbare notie in onze erfenis! Tegelijk zijn er steeds de kanttekeningen. Nodig, spannend, en toch zonder dat van de waarde van hun boodschap wordt afgedaan.

Elitair?
De boven gestelde vraag naar het elitaire van deze mystiek laat me niet los. Hebben we hier iets wat niet in die 'overmaat' aanbeveling verdient, maar op een wat 'lager' niveau wel van belang is, of zijn er nog dringender vragen te stellen? De vragen komen bij De Reuver in de marge voortdurend in beeld, maar ze komen voor mijn besef niet tot rust. Kan vroomheid een nauwelijks bereikbaar ideaal zijn, of moet ze staan midden in de dagelijkse strijd van het geloof? Ik denk aan het boekje van prof. Selderhuis, Morgen die ik liet beter. Daar is de nabijheid en de troost van Gods genade midden in de worsteling van het gewone leven te zoeken. Voor gewone mensen. En toch zit er in de erfenis die De Reuver beschrijft zoveel moois! Het boek, mooi uitgegeven en ook in een mooie stijl geschreven, is mij een waardevol bezit. Dat moet wel ieder die het leest, net zo ondervinden.

J.W. Maris

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen