Monumentenzorg voor de Statenvertaling

Vele jaren lang strekte het persoonlijk bijbellezen van leerlingen op reformatorische scholen in ieder geval niet tot hun maatschappelijk heil. Terwijl hun taalgevoel onbewust gevormd werd en ze letterlijk teksten erin moesten stampen, gebruikten leraren Nederlands wellustig hun rode pen bij het nakijken van dictees, zeggende: 'Hoe kun je dat nou doen?' 'Natuurlijk is het niet "hij vraagde". Uiteraard schrijf je niet "ten allen tijde".' De Statenvertaling en de psalmberijming van 1773 ten spijt. Wie er ook genade met de leerlingen kende, níet de leraren Nederlands die des zondags in het zwart achter hun Statenbijbels met koperen sloten schoven.
Eindelijk is het zover dat de mannen broeders metterdaad aan verbetering werken. Catechisaties en huisbezoeken maakten onweerlegbaar duidelijk dat in de kring van de Geref. Bond en de Geref. Gemeenten de Groot Nieuwsbijbel en de parafrase Het Boek breed ingang hebben gevonden. De doorslag om aan een herziening van de Statenvertaling te gaan werken, gaven echter de voorlopige resultaten van het project van de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV), die de verenigde bijbelgenootschappen in enkele deeluitgaven naar buiten brachten. Er is een stichting in het leven geroepen, waarin vertegenwoordigers van de Geref. Bond en op persoonlijke titel eveneens uit de Geref. Gemeenten zitten. De chr. geref. synode van 2001 sprak - in het kader van de samenwerking met de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk - uit bereid te zijn tot samenwerking. Deputaten hebben vervolgens ds. R. Kok en ds. J. Van Amstel bereid gevonden tot het bestuur toe te treden. De stichting staat open voor deelname van andere kerkverbanden. Onder de kring van medewerkers is dat reeds het geval.

Tijdig alternatief
Het probleem van de verstaanbaarheid speelt al vele jaren. Is de Stichting niet erg, niet té laat, ds. Van Amstel?
"Wat is te laat? De NBG-vertaling is ook al meer dan een halve eeuw oud. De gebruikers kampen eveneens sinds jaren met het probleem van de verstaanbaarheid. Het project van de HSV heeft alles te maken met de NBV. Die voldoet uiteindelijk niet aan wat een groot deel van de gereformeerde gezindte nodig heeft. Met het Nederlands Bijbelgenootschap is overleg gevoerd. De categorie die een voorkeur voor de Statenvertaling heeft, zal toch niet overstappen op de NBV. In die zin is er van concurrentie geen sprake. Tegelijk ligt het gebruik van vertalingen in heel wat gemeenten divers. Tot op de kansel toe. De verwachting is dat de NBG-vertaling van 1951 weg zal vallen als de NBV enige tijd in omloop is. De gemeenten waar de NBG-vertaling in gebruik is, zullen voor de keus komen te staan welke bijbelvertaling ze zullen gaan gebruiken. Ik denk dat de HSV ook een goede opvolger van de NBG-vertaling is."

De vrees bestaat dat de HSV in reformatorische kringen tot polarisatie zal leiden.
"Het blijft de vraag hoe het in de praktijk gaat lopen. Er zitten twee kanten aan. De ene is dat de hertaling verbindend zal werken: samen ben je blij dat je het Woord van God in een goed begrijpelijke Statenvertaling kunt doorgeven. Inderdaad kunnen de tegenstellingen versterkt worden. Maar laten we duidelijk zijn: je voorkomt die polarisatie niet door van dit project af te zien. Op tal van terreinen is er al sprake van polarisatie. Leidinggevende kerkelijke figuren zullen hun verantwoordelijkheid moeten nemen. Laten ze echt peilen hoe het in hun gemeente zit met bijbellezen en het gebruik van vertalingen en parafrases."

Vertalen
De herziening van de Statenvertaling komt er dus onherroepelijk aan. De moeite met diverse vertaalkeuzes van de NBV is onoverkomelijk gebleken. Volgens de stichting leidt de interconfessionele opzet van het NBV-project te vaak tot onwenselijke vertaalkeuzes. Onder meer bijbelse kernwoorden zijn vervlakt geparafraseerd. In Handelingen 11 is bijvoorbeeld 'zo heeft God dan ook de heidenen de bekering gegeven ten leven' in de voorlopige NBV terecht gekomen als: 'dan geeft God dus ook de heidenen de kans om tot inkeer te komen en het nieuwe leven te ontvangen'. Op z'n best is een nieuw leven een vrucht van de bekering, maar het woord bevat ook de notie dat God tot het nieuwe leven brengt, is het commentaar.
Nu dus 15 maanden zelf aan het werk. Het project vreet energie. Oorspronkelijk was de bedoeling dat medio 2004 het hele Nieuwe Testament, Genesis, Psalmen en Jesaja zou verschijnen.
"Dat halen we niet. We zijn wat betreft het NT wel heel ver. In principe zou het mogelijk zijn het in zijn geheel te publiceren. Maar dat zou dan ten koste gaan van de kwaliteit, en die staat voorop. Bij Jesaja, dat grotendeels af is, merkten we wel hoe moeilijk het hertaalwerk is. En dan te bedenken dat sommige profeten en Job nog veel lastiger zijn te vertalen."

Vertalen, inderdaad. De medewerkers van de stichting zijn zich er goed van bewust dat ze bijna 400 jaar later leven dan de statenvertalers. In de Statenvertaling zitten heel wat fouten. Archeologisch onderzoek en sterk verbeterde talenkennis wil de stichting niet veronachtzamen.
"Vaak hebben de statenvertalers zelf geaarzeld. In de kanttekeningen vind je allerlei mogelijke vertaalkeuzes. Soms hebben wij daaraan de voorkeur gegeven. Op andere punten blijkt dat ze eigenlijk niet hebben begrepen wat er in de grondtekst staat. Ons is tijdens het werk ook duidelijk geworden dat de statenvertalers zelf niet altijd concordant (dat wil zeggen: hetzelfde woord in de grondtekst wordt overal met een zelfde woord in de doeltaal vertaald) vertaald hebben. Een voorbeeld is het woord 'parakaleoo'. Dit is vrijwel altijd met 'vermanen' vertaald. In 1 Thess. 4:18 hebben de statenvertalers echter vertaald met vertroosten. Aan het woord 'parakaleoo' zitten meerdere kanten."

Werkwijze
Wat is eigenlijk de precieze werkwijze? Hebben de theologen of de neerlandici het laatste woord? Uit diverse vertaalkeuzes zou je aan het laatste denken. Het is moeilijk voorstelbaar dat neerlandici in Psalm 1 zouden kiezen voor de 'hertaling': 'Al wat hij doet, zal goed gelukken'. Aan de andere kant is de HSV net als de NBV afgestapt van de meervoudsvorm van de gebiedende wijs (bijv. Markus 1:3).
"Het voortouw van het werk ligt bij de neerlandici. Zij hertalen thuis stukken tekst. Onafhankelijk daarvan bekijkt iemand die Grieks of Hebreeuws kent, wat woorden en begrippen precies betekenen. Tijdens gezamenlijke bijeenkomsten spreken de medewerkers intensief door over de hertaalde versie van de Statenvertaling. Ze nemen het voorstel van de neerlandicus grondig onder handen. Voordat het vervolgens bij een grotere resonansgroep terecht komt, is er in een enkel geval een achtste versie geproduceerd. Als de resonansgroep er niet uit komt - het blijkt dat neerlandici het onderling vaak oneens zijn over wat taalkundig mogelijk en wenselijk is -, is de beslissing aan het bestuur. Dit draagt de verantwoordelijkheid voor het resultaat. Hoewel de stichting onafhankelijk is, legt ze haar keuzes voor aan het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond, die de opdracht tot hertalen gaf. Dat is een kwestie van welwillendheid. Tegelijk: het is toch mooi om dit bestuur achter je te hebben... Tot mijn verrassing constateer ik dat in deze proefversie van Psalm 1 uiteindelijk toch 'welgelukzalig' in plaats van 'welzalig' is komen te staan. In eerdere fases was dat niet het geval."

Oriëntatiepunt
De directeur van de Geref. Bijbelstichting, reeds tientallen jaren op de bres voor de ongewijzigde Statenvertaling, vindt de hertaling zo drastisch dat het eerder een nieuwe vertaling is. De NBG-vertaling staat volgens hem dichter bij de Statenvertaling dan deze herziening.
"In principe vormt de Statenvertaling de bedding voor de hertaling. Als deze vertaling enigszins leesbaar is, houden we ons eraan als de grondtekst meerdere vertalingen toelaat. Zo is Efeze 4:7 hertaald met dat aan een ieder de genade gegeven is 'naar de maat van de gave van Christus' in plaats van 'naar de mate waarin Christus haar schenkt' (NBG). Vers 8 begint met 'Daarom zegt Hij', terwijl een neutrale vertaling als 'Daarom heet het' zeker te overwegen is. Zoveel mogelijk sluiten we ons aan bij de Statenvertaling. Het is niet zo dat andere vertalingen permanent gebruikt worden. Is de Statenvertaling echter niet goed leesbaar, dan raadplegen we die wel. Tot de volmaking der heiligen' in vers 12 is onduidelijk. 'Volmaken' betekent nu iets heel anders dan wat er staat in de grondtekst. In dit zinsdeel hebben we ons aangesloten bij de NBG-vertaling 'om toe te rusten', waarmee de betekenis van het Griekse woord 'katartismos' het dichtst benaderd wordt."
Net als de Statenvertaling gaan we uit van de Textus receptus, een belangrijke en breed verbreide grondtekstversie van het Nieuwe Testament. Als er zeer grote twijfel bestaat aan de juistheid en er een zo goed als zekere variant is, dan overwegen we dat per geval. Dat geldt eveneens voor het Oude Testament."

De herzieners proberen de Statenvertaling te handhaven en er tegelijk goed lopend Nederlands van te maken. Het laatste leidt tot een behoorlijk drastische bewerking. Psalm 1:4 is bijvoorbeeld nauwelijks te herkennen, maar daardoor wel zo fraai geworden.
"Het hedendaags Nederlands en de begrijpelijkheid stellen hun eisen. In de brief aan Efeze zijn we bijvoorbeeld gedwongen lange zinnen te knippen. Voor 'en' voegen we soms een dubbele punt in. Het komt voor dat we een woord cursief toevoegen om iets te verduidelijken. Citaten willen we tussen aanhalingstekens zetten. Maar af en toe aarzel je of iets een citaat is. Daarbij komt ook het verschil om de hoek kijken tussen de Septuaginta, de Griekse vertaling van het Oude Testament die in het Nieuwe Testament geregeld geciteerd wordt, en het Hebreeuwse origineel. Een klein probleem is dan slechts of je in het NT wel consequent 'zalig' kunt gebruiken. Terwijl de Griekse vertaling van het OT dat doet, staat in de hertaling van het OT bijvoorbeeld 'welzalig'."

De hertaling is over het algemeen goed leesbaar. 'Gij' is vervangen door 'U', zodat dominees voortaan niet meer van 'Gij zaagt' 'Gij zag' hoeven te maken, een vorm van taalverkrachting die schril afsteekt bij de jaarlijkse actualisering van het zevende gebod tijdens de catechismuspreek. Hoewel het veel papier kost, zijn poëtische teksten in strofen afgedrukt. De prozateksten lezen echter niet erg prettig: de zinnen zijn gebroken door de versnummering en witte vlakken. Kan de versnummering niet gewoon in de kantlijn?
"Een voorlopig keus. We zitten ook met de tekstverwijzingen in het NT naar het OT, hoewel die in voetnoten zouden kunnen."

Vijf jaar
Het werk des olijfbooms zal voorlopig blijven liegen (Hab. 3:17). Het 'wee' wordt nog lange tijd uitgeroepen over degene die met kwade gierigheid giert voor zijn huis (2:9). Pas over vijf jaar verwacht de Stichting de complete HSV op de markt te kunnen brengen. Eén van de doelen van de nu verspreide folder met hertaalde fragmenten is het vragen van financiële steun. Jaarlijks is € 50.000 nodig. Waarvoor precies?
"Onze medewerkers verrichten hun activiteiten pro Deo. We zitten met papier- en portokosten. Voor de vergaderingen reizen we heel wat af, zodat een kilometervergoeding nodig is. Daar komt bij dat de omvang van het werk aanzienlijk is. Het zou onverantwoord zijn in dit tempo door te werken. Toch willen we graag over vijf jaar de hele HSV af hebben. We overwegen mensen tijdelijk vrij te stellen voor het werk. Dat betekent wel dat kerkenraden bijvoorbeeld iemand moeten aanstellen voor o.a. de preekvoorziening en de catechisaties."

Niels van Driel

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen