Burnout onder predikanten

Het verschijnsel
Het is een verschijnsel waarvoor we onze ogen niet kunnen sluiten: Sommige predikanten raken voor langere tijd uitgeschakeld als gevolg van totale uitputting en afstomping. Ze zijn opgebrand. Een poosje ertussenuit is niet meer voldoende om weer op te knappen. Een periode van meer dan een jaar is vaak nodig om te herstellen, àls het weer helemaal goed komt. Want in meer of mindere mate kunnen de symptomen een rol blijven spelen. We spreken van 'burnout'. Het is begin jaren '70 van de vorige eeuw ontdekt bij werkers in de hulpverlenende beroepen, maar later bleek, dat het bij alle beroepen met stressrisico's voor kan komen. Ook bij predikanten.

Bij burnout spelen drie kenmerken een rol. Het eerste en meest opvallende kenmerk is uitputting, het gevoel volledig door zijn mentale en emotionele reserves heen te zijn. Daarmee gaat een cynische houding gepaard, die ontwikkeld wordt tegenover het werk, een soort onverschilligheid: men kan geen belangstelling meer opbrengen voor wat dan ook dat met het werk te maken heeft. Het derde kenmerk is, dat men een lage dunk krijgt over zijn eigen bekwaamheid. Men voelt zich mislukt in zijn werk.

Oorzaken
Een keur van mogelijke oorzaken is al onderzocht. Verhogen sommige omstandigheden of persoonskenmerken het risico op burnout? Volgens onderzoeksresultaten is het belangrijkste risico de hoge werkdruk. Hulpverlening aan mensen in moeilijke omstandigheden wordt als extra risicofactor genoemd. Door de emotionele nabijheid tilt men mee aan de moeiten van cliënten en patiënten. Andere werkgerelateerde factoren zijn rolonduidelijkheid ('wat wordt precies van mij verwacht?') en rolconflicten ('jij komt op mijn terrein'), gebrekkige collegiale steun, weinig inspraak en beslissingsvrijheid, geringe beloning en vermenging van de werk- en thuissituatie. Ook persoonlijke trekken kunnen een rol spelen, zoals een nerveuze aard, een afwachtende houding en gering zelfvertrouwen. Verder kunnen voor ieder wie het betreft specifieke omstandigheden aan de orde zijn.
Veel van deze invloeden zijn herkenbaar in het werk van predikanten. Op één punt is hij in het voordeel: hij heeft ruim de mogelijkheid om zijn eigen tijd in te delen, veel meer dan menigeen in andere beroepen.

Het onderzoek
In deze studie is onderzoek gedaan naar de mate van burnoutverschijnselen en naar de invloed van twee mogelijke oorzaken. De eerste onderzochte factor was de ervaren werkdruk. Op een waarderingsschaal van één tot zes moest men aangeven in hoeverre men het eens was met een achttal uitspraken: van 'geheel mee oneens' tot 'helemaal mee eens'. Voorbeelden daarvan zijn: 'Ik kan mijn werk zodanig organiseren dat ik alles wel op tijd af heb', en: 'Er komen zo veel vragen in mijn werk op mij af, dat ik nauwelijks tijd overhoud voor mijn eigen geloofsbeleving'.

De tweede onderzochte factor was de basismotivatie. Nagegaan werd in hoeverre de predikanten hun werk deden vanuit hun eigen levensovertuiging. Dit werd aangeduid met de term existentiële zingeving. Laat ik proberen het te verduidelijken met een voorbeeld. Als iemand erg gevoelig is voor waardering en eigenlijk aan alle verwachtingen wil voldoen, dan zijn dat belangrijke motieven voor zijn werk. Die motivatie is echter niet geworteld in een levensovertuiging. Existentiële zingeving in het werk scoort dan laag. Met behulp ven 46 uitspraken, opnieuw te beoordelen op een schaal van één tot zes, is deze factor gemeten. Daarbij speelden vier deelaspecten een rol. Dat zijn ten eerste het vermogen om de omringende wereld van het eigen ik te onderscheiden, vervolgens het vermogen om bindingen met de omringende wereld aan te gaan, ten derde de vrijheid om vanuit het eigen geweten keuzes te maken en daarnaar te handelen, en ten slotte de verantwoordelijkheid om dat ook inderdaad te doen.
Alle uitspraken hadden op een van deze deelaspecten betrekking. Er zijn nog maar een paar onderzoeken geweest, die zo de invloed van zingeving op burnout gemeten hebben. En dit is de eerste studie die daarbij de samenhang tussen zingeving en werkdruk onderzocht.

De aanwezigheid en de mate van burnoutverschijnselen is onderzocht met een gangbare vragenlijst, bestaande uit 20 uitspraken, te beoordelen op een schaal van nul ('nooit') tot zes ('dagelijks').
Het onderzoek staat in het kader van mijn studie psychologie aan de Open Universiteit. Met het gekozen onderwerp heb ik de onderzoeksscriptie dienstbaar willen maken aan de kerken.

De resultaten
Van de 480 aangeschreven predikanten stuurden 280 het formulier ingevuld terug. Dat is een percentage van bijna 60. Bij 15 van hen leidden de scores tot de diagnose burnout (5,4%). Als we dat uitvergroten naar het totale bestand van 480 predikanten, dan komen we op een aantal van 25. Ook als de diagnose burnout niet wordt gesteld, kan iemand in de gevarenzone zitten. Een indicatie: 27,1% gaf aan zich regelmatig tot dagelijks mentaal uitgeput te voelen; en 13,6% noteerde dat hij zich regelmatig tot dagelijks opgebrand voelde. Dat zijn zorgwekkende cijfers.
Opvallend was dat de onderzochte predikanten meer werkdruk ervoeren dan hun hervormde en gereformeerde collega's (Samen op Weg) in eerdere onderzoeken. Ook de scores op de burnoutkenmerken waren hoger. Alleen viel op dat de predikanten uit het nu uitgevoerde onderzoek gemiddeld een hogere inschatting maakten van hun persoonlijke bekwaamheid dan hun genoemde collega's. Zou dat komen doordat het predikantschap in de kleinere kerken nog in hoger aanzien staat?
De meest opmerkelijke uitkomst was de invloed van existentiële zingeving op de ervaren werkdruk en op burnout. Een hoge mate van zingeving bleek samen te gaan met lagere gemiddelde scores op de burnout: hoe dieper de motivatie, hoe minder burnout. Dat was ook wel te verwachten. Verrassend was evenwel, dat de invloed van zingeving op de ervaren werkdruk erg groot was, in die zin, dat hoe dieper de motivatie was, des te minder werkdruk er gevoeld werd. Uiteindelijk bleek een tekort aan zingeving in het werk een veel grotere rol te spelen bij burnout dan werkdruk.

Voorzichtigheid geboden
We moeten voorzichtig zijn met de interpretatie. Ten eerste geeft het onderzoek geen uitsluitsel over de richting van de beïnvloeding. Het kan zijn een laag gehalte aan zingeving een mens extra gevoelig maakt voor burnout, maar het kan ook omgekeerd zo zijn, dat burnout leidt tot een laag niveau van zingeving. Waarschijnlijk is sprake van een wisselwerking.

Ten tweede houden de uitkomsten niet automatisch in dat een predikant met burnout dus vooraf een geringe mate van zingeving in zijn werk beleefde. Zo'n onderzoek heeft betrekking op verbanden binnen een grote groep en die laten geen directe conclusies toe over de scores van een individu.

Conclusie
Uit de resultaten van het onderzoek is af te leiden dat in de toekomst veel duidelijker naar existentiële zingeving gekeken moet worden, zowel in het burnoutonderzoek als in de opleiding en begeleiding van predikanten. De vier deelaspecten van existentiële zingeving - het onderscheiden van 'ik' en de buitenwereld, de betrokkenheid van 'ik' op de buitenwereld, vrijheid en verantwoordelijkheid - bieden goede aanknopingspunten voor trainingen ter preventie van burnout. Zulke trainingen kunnen bijdragen aan persoonlijke vorming, verdieping en weerbaarheid. Ik zou ervoor willen pleiten dat daarin door de kerken en de predikanten wordt geïnvesteerd.

B. Loonstra
(Dr. B. Loonstra is predikant van de gemeente Hoogeveen.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen