Het NT: wél exclusief, niet onverdraagzaam

Islam en moderniteit
De vraag speelt in onze samenleving sinds de islamitische wereld zich stevig begint te roeren. In de Islam geldt het uitgangspunt, dat wanneer moslims ergens de meerderheid vormen, zij gehouden zijn die samenleving naar islamitische normen in te richten, en dat ook niet meer op te geven. Juist deze karaktertrek van de Islam boezemt velen in het Westen vrees in, vooral ook nu we inmiddels kennis hebben gemaakt met een radicale vorm van deze godsdienst die de middelen van de terreur niet schuwt.
Op de vraag wat er aan de hand is en hoe het verholpen kan en moet worden, heeft men vandaag wel een antwoord. Het zou komen omdat de Islam een ‘achterlijke’ religie is, die nog niet door de Verlichting is heen gegaan. Men denkt er dan bij: het christelijk geloof is dankzij de Verlichting van de nodige intolerante trekjes ontdaan, en zó ‘gemoderniseerd’. Onnodig eraan toe te voegen, dat het christelijk geloof zelf vandaag ook alleen dan en voorzover getolereerd kan worden, als de belijders zich houden aan de verworvenheden van het verlichte tijdperk. Anders gezegd: als de kerken er standpunten over maatschappelijke en ethische zaken op na houden die strijden met ons verlichte wereldbeeld, is het de vraag of we dat als samenleving accepteren.
Kort en goed: de gedachte heerst bij velen, dat ook het christelijk geloof alleen in zijn verlichte vorm acceptabel is. Als de Islam diezelfde ontwikkeling doormaakt, en dus afstand doet van allerlei opvattingen die strijdig zijn met de waarden en normen van onze samenleving is er geen enkel bezwaar tegen. Is het anders, dan hebben de imams een probleem.
Nu, de huidige situatie stelt ons dus ook voor de vraag of de Bijbel wel ruimte biedt voor tolerantie, en wat dan de aard van de tolerantie is.

Is het Nieuwe Testament intolerant?
Daarom eerst de vraag of het Nieuwe Testament intolerant genoemd moet worden. Ik beperk me tot het Nieuwe Testament, omdat de gedachte – niet alleen buiten, maar ook binnen de kerk! – leeft, dat dat veel meer een geest van liefde ademt dan het Oude Testament. In het Evangelie lezen we dat we van Christus moeten leren dat Hij zachtmoedig is en nederig van hart (Matt. 11,29). Jezus weigert ook hulp van Petrus, als die het zwaard trekt om Hem te hulp te komen, en Hij roept ook zijn Vader niet aan om Hem legioenen engelen te hulp te komen (Matt. 26,52v). Er wordt vaak gezegd: in het Nieuwe Testament gaat het om de liefde. En dus ademt het Nieuwe Testament een geest van tolerantie.
Toch is dat wat te kort door de bocht. Als de Here Jezus Christus in Johannes 14,6 zegt, dat niemand tot de Vader kan komen dan door Hem, staat dat bij Johannes, de apostel van de liefde. In Handelingen 4,12 zegt Petrus dat er geen andere naam onder de hemelen gegeven is, waardoor wij behouden moeten worden. Deze twee bijbelwoorden zijn voldoende om ons te doen beseffen, dat er een heel exclusief element in de boodschap van het Evangelie zit. Met zulke teksten in gedachten is het niet goed mogelijk om tegen een andersgelovige alleen maar te zeggen: ‘Ik heb respect voor jouw geloof, en ik hoop dat jij het ook voor mijn overtuiging hebt.’
Toch zijn er in onze tijd niet weinig theologen die die benadering voorstaan. Hoe verantwoorden ze dat tegenover teksten als Johannes 14,6 en Handelingen 4,12? Nu, ze stellen dat we voor het verstaan van die bijbelgedeelten er rekening mee moeten houden dat de jonge kerk een bedreigde minderheid was. Als je dan uitgaat van de gedachte dat die ander ook wel enig gelijk kan hebben, en dat het allemaal misschien wel niet beslissend is, hou je je mensen niet vast. Men stelt wel dat de jonge gemeente om eraan te kunnen vasthouden dat God werkelijk in Jezus gehandeld had, wel scherp moest stellen dat God exclusief in Jezus gehandeld had. Vandaag hoeft dat niet meer, want het christelijk geloof wordt in onze samenleving niet als bedreiging gezien. Dus kunnen we nu rustig de claim opgeven, dat God exclusief in het kruis en de opstanding van Jezus Christus verzoening heeft gesticht, en dat men daaraan slechts door te geloven deel kan en moet krijgen.
Bij een dergelijke benadering zijn echter enkele zwaarwegende vragen te stellen. Mijn moeite is niet dat men bij de uitleg van de teksten de situatie van de schrijver en de eerste lezers wil laten meespreken, al weten we daar ook niet alles en soms vrijwel niets van af. Nee, mijn grootste bezwaar is dat de gehanteerde uitgangspunten welhaast bepalend moeten zijn voor de resultaten. De historische context van toen wordt hier tot de hoofdtekst. En de vraag wàt de bijbelschrijvers van het Nieuwe Testament dan in Christus hebben gevonden komt niet meer aan de orde.

Exclusief, maar niet onverdraagzaam
Ik meen, dat we de boodschap van het Nieuwe Testament moeten karakteriseren als: wèl exclusief, maar niet onverdraagzaam. Dat het Evangelie exclusief is laat zich moeilijk ontkennen. Het ‘moeten’ van Handelingen 4,12 spreekt voor zichzelf: de levende tegenwoordigheid van de opgestane Christus is de Naam waardoor wij behouden moeten worden. Maar wat is de aard van dit ‘moeten’? Het is het ‘moeten’ van Gods heilsbewogenheid. Hij wil niet dat sommigen verloren gaan, maar dat allen tot bekering komen (2 Petrus 3,9). Het is als met iemand, die zich in een brandend huis bevindt: die laat je niet de ruimte om alles nog eens goed te overwegen, die roep je op zich aan jou vast te klemmen, zodat je hem of haar eruit kunt halen en het leven redden.
In Johannes 8,36 zegt Jezus, dat alleen als de Zoon ons vrijmaakt wij werkelijk vrij zullen zijn. Dat is exclusief, maar het doel is ware vrijheid. Christus heeft ons waarlijk vrijgemaakt, zegt Paulus in Galaten 5, en dat betekende bevrijding van welk slavenjuk van mensen dan ook. Daarom kan er ook geen sprake zijn van enigerlei dwang van de kant van mensen, omdat het in strijd zou zijn met waar het in het Nieuwe Testament om gaat. Het woord van Augustinus is geheel en al waar: niemand gelooft, of hij gelooft in vrijheid. Waar dwang verschijnt houdt het geloof op. Daarom meen ik te kunnen stellen, dat het Evangelie wel exclusief is, maar dat er geen sprake is van uiterlijke dwang; en evenmin is er plaats voor innerlijke dwang in de vorm van manipulatie of intimidatie.

Het karakter van de verdraagzaamheid?
Maar wat is nu de aard van die verdraagzaamheid? Zegt Christus dat we ‘tarwe’ en ‘onkruid’ maar samen moeten laten opgroeien tot de oogst (Mat. 13,30), alleen omdat we nu eenmaal toch niemand met menselijke middelen tot geloof kunnen dwingen? Dan is de tolerantie toch uiteindelijk negatief bepaald. Luther heeft bij deze tekst de vraag gesteld, namelijk of wij wel beseffen hoe God de gelovigen ziet. Zijn dat mensen aan wie Hij vreugde beleeft? In Marcus 9,19 zegt Christus: ‘O ongelovig geslacht, hoe lang zal Ik nog bij u zijn? Hoe lang zal Ik u nog verdragen?’ Die woorden spreekt Jezus niet aan het adres van zijn tegenstanders, maar tot zijn discipelen! Het is kenmerkend voor de boodschap van heel de Schrift, dat Israël en de kerk zich zeer vergissen, als ze denken in Gods ogen gunstig af te steken bij de wereld. Als we weten hoezeer de HERE juist ook òns moet verdragen zullen we ook verdraagzaam moeten zij naar anderen.
Luther besefte heel goed, dat zulke gedachten er niet zomaar bij ons ingaan. God plaatst ons – zegt hij – tussen niet-christenen – met alle moeite en lijden die dat kan opleveren, om ons in die weg af te helpen van de waanidee dat wij betere mensen zijn, en ons op Hem te doen hopen! Op die manier ontstaat er in ons leven een echt van binnenuit verdragen van anderen, als een daad van liefde, die gestalte krijgt in een gebed voor hen die ons het leven zuur of zelfs onmogelijk maken. Zó leren wij Christus te volgen, die aan het kruis heeft gebeden voor zijn beulen. Vanwege het Woord van God, dat hiervan getuigt en ‘niet geboeid’ is, wil Paulus ‘alles verdragen, omwille van de uitverkorenen, opdat ook zij het heil in Christus Jezus verkrijgen met eeuwige heerlijkheid’ (2 Tim. 2,10). Als wij op een geweldloze, niet-aanmatigende en niet-agressieve manier leven vormen we in al onze zwakheid in onszelf en al onze kracht in Christus een levende verwijzing naar Hem.

Los van de wortel
Als we dit alles op ons in laten werken, dan mag duidelijk zijn dat we de gedachtegang waarmee dit artikel opende niet zo maar kunnen overnemen. Wie onder tolerantie het afzien van een exclusieve waarheidsclaim verstaat komt in conflict met het hart van de bijbelse boodschap. De verdraagzaamheid van het Evangelie is nog wat anders dan respect hebben voor de overtuiging van die ander. De moderne verdraagzaamheid is een bloem, die tot bloei is gekomen op de akker van het Evangelie. De bloem is geplukt, en mag een andere omgeving sieren. Wat we vandaag echter zien is, dat die bloem verwelkt, omdat die is losgemaakt van de wortel. Het Evangelie is geen bedreiging voor de tolerantie in onze samenleving, het is de enige grond en voedingsbodem waarop die kan bloeien.

G.C. den Hertog
(Prof. dr. G.C. den Hertog is hoogleraar ethiek en apologetiek aan de Theologische Universiteit van Apeldoorn.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen