Staat de gereformeerde belijdenis de eenheid in de weg?

De uitspraak staat ongetwijfeld in verband met de gebeurtenissen rond het totstandkomen van de Protestantse Kerk in Nederland. Die hebben bijzonder frustrerend op de vroegere voorman van de Gereformeerde Bond ingewerkt. En dat is geen wonder. Maar de conclusie dat de gereformeerde belijdenisgeschriften de eenheid onder gereformeerden eerder in de weg hebben gestaan aan hun eenheid, dan dat ze die hebben bevorderd, is te prikkelend dan dat we er niet even aandacht aan willen geven.

Eenheid juist door binding aan de gereformeerde belijdenis
Zij raakt de band die de kerken samenbindt, ook onze kerken. In de kerkorde wordt over die band gewaakt. Op die basis zijn indertijd de kerken samengekomen en hebben ze elkaar gevonden. Voor het eerst gebeurde dit in de zestiende eeuw, terwijl de vervolging in de Lage Landen in volle hevigheid aan de gang was. Buitenslands, in Emden, kwamen de kerken officieel door middel van afgevaardigden bijeen, tijdens een jaarmarkt, zodat hun verblijf in de havenstad niet al te zeer behoefde op te vallen. Men schaarde zich onder de vlag van de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Samen met de Catechismus vormde deze een stevig fundament voor een kerkelijke eenheid, die nog helemaal van de grond zou moeten komen. Dat men niet nauw was in de ingewanden bleek wel uit het feit, dat ook de Franse Geloofsbelijdenis werd gekozen, samen met de Catechismus van Genève. Dit getuigde van een brede blik, omdat men over de grenzen heenkeek, en zich oriënteerde op de geloofsgenoten in Frankrijk. Samen met de Hugenoten wilden de Nederlandse Kerken hun strijd voeren tegen verdrukking en geweld. En men was sterk overtuigd, dat die gemeenschappelijke basis breed en stevig genoeg was om gereformeerde christenen bij elkaar te houden. De blik was op het Zuiden gericht, niet zozeer op het Oosten, waar de Lutheranen deelden in de godsdienstvrede van Augsburg (1555). Willem van Oranje ijverde voor een aansluiting bij de laatsten. Voor een deel waren het politieke factoren die aan de gereformeerden de overtuiging brachten dat ze met een stevige relatie met de Hugenoten verder zouden komen in hun strijd tegen Spanje. Ook speelde het avondmaalsconflict tussen gereformeerden en lutheranen wel mee, maar daar lag toch niet de hoofdoorzaak, die in Emden de schaal deed doorslaan naar een handzaam contact met de Franse kerk, en een evenzeer besliste oriëntatie op Genève. Uit Emden 1571 komt een heldere boodschap: de gereformeerde belijdenis is niet verantwoordelijk voor een sectarisme dat binnen de ‘gereformeerde gezindte’ woedt. Zij was juist in staat om kerken, die elkaar in het geheel nog niet kenden, bij elkaar te brengen en te houden.

Gereformeerde katholiciteit
Wie een verfrissend teken zoekt van de katholieke gezindheid van de vroege gereformeerde kerken in Nederland, moet eens kijken in de notulen van de synode die tien jaar na Emden (1571) werd gehouden, nu in het bevrijde Zuiden. Daar in Middelburg (1581) heeft men zich beijverd om een groot aantal kerken-in-wording samen te brengen in één kerkelijk verbond. Het verhaal ervan is boeiend genoeg. Het is ook exemplarisch. Waarom zou het toen wel kunnen lukken en vandaag niet meer? Wij moeten de hele geschiedenis voor straf overdoen, omdat we het verleden niet meer kennen. Die notulen of verslagen van de synode van Middelburg geven een bijzonder besluit weer: De synode stelde vast een niet onaanzienlijk bedrag aan geld te reserveren voor de uitgave van een Harmonia confessionum. Daarmee was een editie bedoeld, die in negentien hoofdstukken de inhoud weergaf van elf protestantse belijdenisgeschriften, waaronder die van de Lutherse kerken, die van de Boheemse kerken, samen met die van Zwitserland, Frankrijk en andere gereformeerde gebieden, ook in Duitsland. Het is een vergeten hoofdstuk uit onze geschiedenis. Onze vaderen daar in Middelburg waren niet alleen financieel betrokken bij het internationale gereformeerde protestantisme, ze probeerden ook de scheur tussen Lutheranen en gereformeerden te helen. Vandaar dat in deze Harmonie van de belijdenissen niet alleen puur gereformeerde confessies waren opgenomen, maar ook de Lutherse uit 1530, te Augsburg aanvaard. Wie wil nu nog zeggen, dat die gereformeerde belijdenissen, vanwege haar gedifferentieerdheid en precisitas, de oorzaak zijn van het gebrek aan eenheid? Het gereformeerde geloofsgoed is het meest oecumenische dat er is. De geschiedenis leert het. Beza kreeg eerst de opdracht om een gemeenschappelijke belijdenis op te stellen, waarin de relatie met de Lutheranen zou kunnen floreren. Hij zag er tegen op. Toen kreeg Zanchius de opdracht om een belijdenis van de gereformeerde religie te vervaardigen, hij deed het: een prachtig stuk werk, maar te breed, zei men. Toen kwam Salvard, de auteur van de Harmonia. Hij las bijeen wat in elf belijdenissen te vinden was, hij organiseerde de stof, en namens onze kerken en die van Frankrijk verscheen het boek, met een keurig voorwoord, waarin de katholiciteit van het gereformeerde belijden werd aangetoond en verdedigd. Had de PKN dat maar geweten, maar het is allemaal vergeten. En had dr.ir. J. van der Graaf dáár maar aan gedacht. Dan had hij niet gezegd, dat de gereformeerde belijdenis (want daar komt het dan op aan) té gedetailleerd is. Integendeel. Er is in de gereformeerde belijdenis geen spier sectarisme te ontwaren. Die treffen we aan in de denkwijzen van moderne gereformeerden en in het streven van doperse naturen, die zich verschanst hebben in wat wij een ‘gereformeerde’ gezindheid zijn gaan noemen. Sectarisme! Pur sang. Zo ongereformeerd als maar mogelijk is. Zeg niets van onze belijdenis. Die is goed. Kijk de belijders er op aan. Deugen die altijd?

W. van ’t Spijker
(prof. dr. W. van ’t Spijker is emeritushoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht van de TUA)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen