Het independentisme is ook niet alles

Een beetje helderheid in de begrippen kan geen kwaad. Daartoe zou ik me voorlopig willen beperken. En wel omdat ik op dit moment niet helemaal in staat ben om te oordelen over de situatie in onze kerken. Wel heb ik de sterke indruk dat er niet een gering aantal leden en ambtsdragers te vinden is, dat niet maar een klein beetje independentisme zouden willen, maar die zich nu reeds opstellen alsof onze kerken het stelsel (voor zover men van een stelsel kan spreken) met hart en ziel zijn toegedaan. Zij zien niet slechts iets goeds in het independentisme, het is voor hen de enige manier om in de kerken met elkaar om te gaan: “ik zeg niets van jou en jij hebt niets met ons te maken, we trekken ons nergens iets van aan en doen wat we willen”. Er is altijd binnen onze kerken, reeds vanaf de tijd van de Afscheiding (1834), een stroming geweest die men zo kan noemen. Brummelkamp had er iets van in zijn Gelderse kerken. H.P. Scholte was nog wat sterker geporteerd voor de vrijheid die hij in deze kerkelijke structuur meende te vinden. Maar De Cock verzette zich er tegen, en terecht. Het zou het volstrekte einde geweest zijn van de kerken die uit de Afscheiding van 1834 zijn ontstaan. Net zo goed als het nu voor onze kerken de revolutionaire inzet zou zijn voor de slotakte van ons bestaan.

Afgewezen
Waarom wees De Cock het independentisme eigenlijk af? Omdat hij het uit de geschiedenis kende. Waar de wortels ervan liggen hoeft ons nu niet bezig te houden. Een ander gelijkwaardig begrip is het congregationalisme. De eerste aanduiding heeft een negatieve bijklank. Niet-afhankelijk, vrijheid van elke vorm van gezag. Autonoom, steunend op eigen gezag. Het tweede begrip heeft een meer positieve klank: het gaat om de congregatie, de gemeente die als kudde van Christus een eigen weg kan gaan. Hoe men het ook keert of wendt, onze gereformeerde traditie heeft altijd min of meer van terzijde déze stroming gehad. En de klassieken uit die traditie hebben het afgewezen, zeer beslist, hoewel zij in veel independenten broeders hebben herkend. Maar ze hebben hun stelsel met kracht afgewezen. Hier in Nederland, waar het zich in kleine semisektarische groepen presenteerde, en ook in Engelse vluchtelingengemeenten. Maar ook in Engeland toen daar de Westminster assembly vergaderde, die opgehouden werd door “dissenting brethern”. De Zeeuwse kerken zagen het gevaar al levensgroot voor zich en gaven een predikant uit hun midden de opdracht om aan de synode steun te betuigen in de vorm van een stevig traktaat tegen het independentisme. Namen, voor zover die nog iets zeggen: Hoornbeek, Voetius, Apollonius, Mosheim en nog een stuk of wat zwaargewichten. In Engeland en in Amerika treft men ze aan: independentisten en congregationalisten. En ze zijn ook onder ons, die zeggen: wat hebben we aan een synode. Ze zijn er naar mijn smaak te veel voor mooi. Ik proef er altijd iets in van; “Ben ik mijns broeders hoeder”. Noem het democratisch denken. Of geef het een andere naam. De geschiedenis leert dat het leidt tot sektarisme, omdat het dit in feite in de wortel reeds is. Daarom keek ik ook een beetje vreemd op toen ds. Den Butter, tegen wil en dank lijkt me, hoorde roepen dat er wel wat in zit, hoewel hij aan het einde schreef dat het ook niet alles is.

Er is méér aan de hand
De onafhankelijksdrang die we aantreffen in het independentisme geldt niet maar alleen de relatie van plaatselijke kerk tot synode. Dit is slechts één aspect van de kwestie. Het is leerzaam om de opvattingen van de independenten te leren kennen. Men moet daarvoor toch bij wat oudere geschriften zijn. Het gaat om de autonomie van de gemeente, waarvan de ambtsdragers weinig meer zijn dan de uitvoerders van de wil van de leden. De kerkenraad is dus geen leidinggevende instantie, maar is gebonden aan de wil van de gemeente, die ook alle kerkenraadszaken van nabij kan controleren. De consistorie of raad van de kerk vergadert onder het oog van de gemeente, soms letterlijk. Leden van de gemeente zijn alleen zij die blijk hebben gegeven van innerlijke heiligheid, die vrucht is van de wedergeboorte en deze leden treden toe tot de gemeente op grond van belijdenis van het geloof, de Engelse term daarvoor was ‘covenanting’. Als gemeenteleden sluit men een verbond. Dat berust, als het er op aankomt, op een wilsbeslissing van de mens. Het aan alles voorafgaande verbond der genade, zich openbarend in de roeping die van bovenaf tot ons komt, is hier ondergewaardeerd. De kerkelijke macht, de sleutelmacht (Matt. 16 en 18) berust bij de gemeentevergadering.
Voor een gereformeerd mens riekt dit naar democratisering, die de betekenis van ambt en gezag frustreert. Die vorm van heerschappij is door de eerste gereformeerde kerken in Frankrijk en Nederland afgewezen. Kerkelijke vergaderingen beschikken niet over enige bevoegdheid, als die ook maar enigszins verder zou gaan dan het geven van een advies. Gereformeerde kerken kennen aan zulke vergaderingen gezag toe, om bindende besluiten te nemen, niet slechts raadgevend, maar ook in de oefening van de kerkelijke tucht.
Ook verdedigden de Gereformeerde kerken het recht van de kerk om formulieren op te stellen en confessies te gebruiken. De vrees voor de willekeur waaraan kerk en kerkverband is uitgeleverd, wanneer ieder maar geloven kan wat hij wil, deed hen vooral nee zeggen tegen de independenten. Daarmee is, zoals ieder kan beseffen, het fundament en het wezen van de kerk in geding.

Het zijn geen geringe zaken, die we op tafel krijgen wanneer we een knipoog geven aan het independentisme. Wie zou trachten om alles op één noemer te brengen, zal ongetwijfeld het subjectivisme moeten noemen. En daarmee zijn we helemaal beland in de culturele en maatschappelijke sfeer van onze eigen tijd. We doen de dingen, omdat we het zo voelen. Geen wonder dat men de Engelse kerkgeschiedenis ná de Westminster synode ziet ontaarden in een historie van sekten, en schisma’s. Het independentisme zat toen in de lucht, en onze geestelijke barometer geeft voor onze tijd dezelfde klimatologische eigenschappen aan. We doen wat wij willen. Vandaar dat we enige bedenkingen koesteren bij een al te positieve kijk op de independenten.

Lang leve de synode?
Dit wil echter niet zeggen dat we zonder meer een luid hoera roepen bij alles wat een synode besluit. Op dit punt concentreert ds. Den Butter voornamelijk zijn aandacht. Misschien niet doorzichtig en consequent genoeg. Immers, zo lezen we bij hem, als er geen synode was met bindende uitspraken, dan zou een gemeente zich vrij kunnen voelen om contacten aan te gaan met andere verbanden dan die waarmee wij via deputaten in een zekere verbinding staan.
Neem als voorbeeld de Hersteld Hervormde Kerk of de Gereformeerde Gemeenten, waarmee wel geestelijke verwantschap wordt gevoeld. En dan zou men dus niet ongehoorzaam zijn, wanneer gemeenten in die richting keken.
Tegelijk echter is er een zeker protest waar te nemen in het schrijven van ds. Den Butter als hij bezwaar aantekent tegen het feit dat een synode sommige zaken in de vrijheid van de kerken overgeeft. Daar zit naar ons idee een tegenstrijdigheid, die men op het eerste gezicht niet herkent. Aan de ene kant: de synode moet ons vrij laten. Tegelijk echter: de synode moet haar gezag handhaven en leiding geven, en dus niet in de vrijheid van de kerken geven.

Ik meen dat het goed gereformeerd is, dat een synode, als het om Schrift en belijdenis gaat, volstrekt het kerkelijk gezag met kracht handhaaft. Maar wanneer het gaat om middelmatige zaken (de zogenaamde adiaphora, of res mediae), die dingen dus waarmee een mens niet werkelijk kan léven en nog minder kan sterven, dan heeft diezelfde synode het gezag om te verklaren dat zij de vrijheid van de kerken respecteert en aan de kerken overlaat om naar plaatselijke omstandigheden een besluit te nemen. Daarmee wordt de vrijheid van de kerken gehonoreerd en het gezag van Schrift en belijdenis bewaard omdat dit het fundament van de kerken raakt. Het moet mogelijk zijn om op die manier, dat wil zeggen op goed bijbelse en gereformeerde wijze te denken over gezag en vrijheid binnen de éne kerk van onze Here Jezus Christus.

W. van 't Spijker
(prof. dr. W. van ’t Spijker is emeritushoogleraar kerkgeschiedenis en kerkrecht)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen