Gods oog kent geen medelijden (De Bijbel een gewelddadig boek? 1)

De verbondsvervloekingen gloeien op in het verbijsterende lot dat Gods volk ondergaat. Als de storm van vernietiging die de Assyriërs teweegbrengen tenslotte gaat liggen, is Israël gedecimeerd, de hoofdstad Samaria verwoest en de bevolking in ballingschap. Het begon allemaal zo mooi in het boek Hosea, met woorden over Gods lokkende liefde in de woestijn, en zijn spreken tot het hart van Israël (2: 13). Het dal Achor tot een deur der hoop: prachtig! Maar al snel klonk het getuigenis dat God óók als een leeuw voor Efraïm is, die verscheurt zonder dat iemand redt (5: 14v.). De beelden stapelen zich op: ‘Zo ben Ik hun als een leeuw geworden, loer Ik als een panter op de weg. Ik val hen aan als een van jongen berooide berin, Ik rijt hun borstkas open, en verslind ze dan als een leeuwin’ (13: 7v.). Het begon met de liefde, dat wel, maar het boek der profetie kleurt donkerrood van bloed en geweld.

Ontstellende cijfers
Hosea’s profetie vormt op dit punt geen uitzondering in de Bijbel. We weten allemaal dat agressie en geweld in de Bijbel, met name in het Oude Testament, een opvallend grote plaats innemen. Genoeg reden om in drie Wekker-artikelen hieraan apart aandacht te geven.¹ Iemand heeft eens berekend dat het Oude Testament 600 tekstgedeelten bevat over een moord, 100 teksten waarin God opdracht geeft te doden, en 1000 passages die spreken over Gods toorn, straf en oorlogvoering. Het is niet overtrokken om de Bijbel te typeren als een van de bloedigste boeken uit de wereldliteratuur: vanaf het begin (Abels bloed roept tot de hemel, Gen. 4: 10) via het midden (‘bloedbad volgt op bloedbad’, Hos. 4: 2) tot het slot (het gebed om Gods wraak over het vergoten bloed, Openb. 6: 9). Het is niet verwonderlijk dat het woord hamas dat iedereen tegenwoordig kent (het Hebreeuwse woord voor ‘geweld’!) geregeld in het Oude Testament voorkomt.

Wat moeten we aan met een Bijbel die bol staat van geweldverhalen? Kan dít boek onze bron en norm voor geloof en ethiek zijn? Sinds Verdun en de Somme, Stalingrad en Dresden zijn wij moderne mensen gevoelig geworden ten aanzien van geweld, hebben we er een diepe innerlijke afkeer van gekregen. Tegelijk maken we in onze dagen een explosie van religieus gemotiveerd geweld mee. We zijn er dan ook flink verlegen mee wanneer we vragen krijgen over wraakgebeden, executies en oproepen tot haat in de Bijbel, en of er eigenlijk wel verschil is tussen de Koran en het Oude Testament op dit punt. Wat zouden we van een hoop problemen verlost zijn geweest, als het geweldthema in het Oude Testament niet of nauwelijks aanwezig was.

Ondertussen blijkt onze moeite met deze ‘duistere kant’ van de Bijbel prima te passen in het moderne denk- en levensklimaat. Gewelddadige trekken in het bijbelse godsbeeld, oorlogsverhalen, de noties van bloedig offer of kruisdood, het uitzicht van gericht en eeuwig onheil – het wil er bij ons moderne mensen allemaal niet meer zo goed in. Periodieke onderzoeken naar de godsdienstige beleving van de gemiddelde Nederlander tonen dat wij eerder een milde, ‘zachte’ God wensen, bij wie we een goed gevoel krijgen. Het is inderdaad opvallend dat vroegere generaties christenen en theologen beduidend minder last hadden van het geweldthema in de Bijbel.

Een tegendraadse vraag
Toch zouden we – enigszins tegendraads – de vragen in het geding ook eens van een andere zijde willen benaderen. Mogen we in zekere zin niet juist blij zijn dat het in de Bijbel óók over geweld gaat? Stel je voor dat we het moesten doen met een Bijbel die dit thema grotendeels doodzweeg. Terwijl het toch evident is dat geweld een structuurelement in ons bestaan vormt; geen wetenschapper zal dit ontkennen. Dat het Oude Testament op alle mogelijke manieren geweld ter sprake brengt, toont ons hoezeer dit boek ingaat op de realiteit van het leven. Wie zou er gediend zijn met een Bijbel vol van wijsheden en vrome heilsbespiegelingen die ver buiten de dagelijkse werkelijkheid staan? Het leven is veelkleurig, rauw en soms verbijsterend. Juist het Oude Testament verkondigt ons de realiteit van een God die wérkelijk met de mens van doen wil hebben. Wanneer het Oude Testament dan veelvuldig over geweld spreekt, scherpen we het oor. Het is ín deze alledaagse werkelijkheid dat het Woord van God ons leiden wil, ontdekkend en richtingwijzend.

Dit alles gezegd zijnde, komen we toch weer terug bij de concrete ervaring dat menige bijbeltekst, niet het minst in het Oude Testament, ons voor moeilijke vragen stelt. Neem nu het verhaal van de schanddaad te Gibea (Ri. 19) of dat van de bruidsschat die David aan Saul overhandigt (1 Sam. 18: 27) – ronduit stuitend. Mogen we van de Bijbel als Heilige Schrift van de kerk, bron van troost en leven, niet alom een andere taal verwachten? Drie godsdiensten beroepen zich op het Oude Testament: Jodendom, christendom en islam. Geen van deze drie ‘abrahamitische’ godsdiensten kent een geschiedenis, die wat betreft agressie en geweld smetteloos genoemd kan worden. Integendeel. Vandaar, dat er nogal eens een beschuldigende vinger richting het Oude Testament gaat: ligt dáár niet de bron van veel ellende? Het Oude Testament als springader van een eindeloze geschiedenis van geweld?

Te denken is bijvoorbeeld aan het recente monotheïsme-debat in Duitsland. Een egyptoloog uit Heidelberg, Jan Assmann, poneerde met veel overtuigingskracht zijn these dat de heilige teksten van monotheïstische religies hoognodig van hun geweld-potentiëel ontdaan moeten worden. Vooral het monotheïsme van het Oude Testament met zijn exclusieve waarheidsbegrip kenmerkt zich door de taal van het geweld: God is immers ‘naijverig’, Hij dwingt tot bekering, en vraagt om totale toewijding (lees: zelotisme, jihad). Deze God zet aan tot afstraffing en uitsluiting van overtreders. De wereld van het oude Nabije Oosten was vertrouwd met despoten, alleenheersers die de massa regeren via de systematiek van macht en geweld. Dit denken wordt in het Oude Testament op God overgedragen, aldus Assmann.

Geweld in alle toonaarden
Nu zou het een doodlopende weg zijn om op het punt van het bijbelse geweldthema in de schulp van ontkenning of vergoelijking te kruipen. Want het is waar: het Oude Testament getuigt op alle niveaus van agressie en geweld, geen enkel levensterrein is daarvan uitgesloten. Hierbij in dwarsdoorsnee een indruk, met enkele sprekende voorbeelden:
● geweld in huwelijk en gezin
Direct aan het begin van de Bijbel wordt het geweldmechanisme aangewezen tot in de binnenste cirkel van het menselijk bestaan: de man zal over de vrouw ‘heersen’ (Gen. 3: 16) en de ene broer slaat verblind door jaloezie de andere dood (Gen. 4). Al met al de opmaat van wat in de wereldgeschiedenis komen zou.
● geweld tussen individuen
Misbruik en geweld op seksueel terrein, gevolgd door moord, voeren de boventoon in Gibea (Ri. 19) en onder Davids kinderen (2 Sam. 13). David zelf had overspel aan doodslag gepaard (2 Sam. 11).
● geweld in de maatschappij
Waar bij de overheid recht en gerechtigheid uiteen gaan (Ps. 94: 15) worden weduwe, vreemdeling en wees het slachtoffer (Ps. 94: 6). Dat heeft ook Nabot geweten (1 Kon. 21).
● geweld tussen volkeren
Voor Israël wordt een weg gebaand van het land van de slavernij naar het land van melk en honing. Ondertussen komt Egypte’s leger om, wordt Amalek verpletterend verslagen, delven de Amorieten onder Sichon en Og het onderspit, en wordt de ban aan Jericho voltrokken. Israël krijgt de opdracht de Kanaänitische volken uit te roeien (Dtn. 7).
● geweld tegen dieren
Een stroom van bloed vloeit bij Israëls altaren – alleen al ter gelegenheid van zijn aantreden offert Salomo duizend brandoffers (1 Kon. 3: 4).
● natuurgeweld
In de zondvloed wordt de wereldbevolking uitgeroeid, op een handjevol na (Gen. 6-9).
● religieus geweld
Pinehas’ ijver voor God vormt het sluitstuk van een slachtpartij onder afvallige Israëlieten: op één dag vallen 24.000 man (Num. 25: 9). De falende Baälspriesters op de Karmel worden tot de laatste man toe gedood (1 Kon. 18), evenals Agag die door Samuël in stukken wordt gehouwen (1 Sam. 15: 33).
● goddelijk geweld
God vraagt Mozes Hem te laten begaan om in zijn toorn zijn eigen volk Israël te vernietigen (Ex. 32: 10). Hij richt een slachting aan onder de mannen van Bet-Semes, die de ark hadden bekeken (1 Sam. 6: 19). De HERE komt van Edom gekleed in een bloedrood gewaad – rood van het bloed der volkeren die Hij vertrapt heeft (Jes. 63: 1- 6). Een centraal Bijbels motief is dat van God als Krijgsheer.

¹ Deze artikelen zijn een bewerking van mijn bijdrage ‘“Mijn oog kent geen medelijden”. Agressie en geweld in het Oude Testament’, in Wapenveld 56/5 (2006), 17-29.

H.G.L. Peels
(Prof. dr. H.G.L. Peels is hoogleraar Oude Testament aan de TUA.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen