Uitleg van geweldsteksten (De Bijbel een gewelddadig boek? 2)

Allegorische, antithetische, psychologiserende uitleg
1. De allegorische uitleg heeft in de geschiedenis van de exegese veel invloed gehad. Geweldverhalen worden via deze methode van vergeestelijking onschadelijk gemaakt. Zo wordt bijvoorbeeld het land Kanaän waar het oorlogvoerende Israël binnentrekt, uitgelegd als symbool van het nieuwe leven dat met de doop van de christen een aanvang neemt. Geweldteksten worden geprojecteerd op het vlak van de strijd tussen goed en kwaad, of van de worsteling van de ziel om zich van de zonden te bevrijden. Zo haalt men de angel uit de bijbelteksten weg: het gaat immers toch ‘slechts’ om geestelijke waarheden, waar geen letterlijk bloed uit vloeit.
2. Bekender is de antithetische uitleg, waaraan vanouds de naam van Marcion is verbonden. Hij stelde dat het Oude Testament getuigt van een gewelddadige scheppergod, terwijl het Nieuwe Testament ons de liefhebbende Vader van Jezus Christus openbaart. Het Oude Testament is dus in feite een vóórchristelijk of zelfs een onchristelijk boek. Anderen lezen de Bijbel meer vanuit de tegenstelling tussen wet en evangelie, waarbij zij het Oude Testament als ‘wet’ uitleggen en het Nieuwe Testament als ‘evangelie’. Het Oude Testament met zijn geweldteksten houdt ons de spiegel voor en leert ons onze zondigheid. Het Nieuwe Testament verkondigt ons echter hoe Christus ons van deze schuldige, gewelddadige aard verlost.
3. Vervolgens komen we geregeld een psychologiserende uitleg tegen. De geweldteksten van het Oude Testament moeten gelezen worden in het kader van dié tijd, stelt men dan. Krijgsvoering en goddelijke legitimatie waren in de wereld van toen onlosmakelijk verbonden. Ook moeten we oog hebben voor de wreedheid en immoraliteit in de omgang tussen volkeren, voor wie alleen het eigen bestaan van waarde was: het was een wereld vol geweld. De suggestie die hierin ligt, is dat wij vandaag in een geheel andere tijd en cultuur de oudtestamentische geweldteksten begripsvol maar gewoon moeten overslaan.

Metaforiserende, evolutionistische, eclectische uitleg
4. Even geruststellend is de metaforiserende (= beeldende) uitleg, die poneert dat allerlei geweldverhalen in het Oude Testament slechts theologische constructies zijn, en dat de beschreven of voorgeschreven moordpartijen zich nooit in de historische werkelijkheid hebben afgespeeld. De beruchte opdracht in Deuteronomium 7 om de inheemse volken door de ban uit te roeien, dateert uit een tijd dat die volkeren niet eens meer bestonden. Deze opdracht vormt in feite een ideologische instructie aan het adres van terugkerende ballingen uit Babel eind 6e eeuw v. Chr., om de eigen identiteit te bewaren en zich niet te vermengen met de plaatselijke bevolking.
5. De evolutionistische uitleg, hoewel stammend uit de 19e eeuw, vindt ook vandaag nog aanhangers. Vanuit primitieve oorsprongen komend, groeien Israëls geloof en ethiek naar een hoger stadium. Vooral de profeten met hun ethisch monotheïsme hebben hieraan bijgedragen. Gedurende deze geestelijke evolutie worden oudere voorstellingen, waaronder die van (goddelijke) geweldpleging, langzaam maar zeker uitgefilterd.
6. Tenslotte noemen we de eclectische (= een keuze makend) uitleg. Het Oude Testament kent twéé wegen, waarvan de tweede het uiteindelijk wint. De lijn van het gewelddadige denken, beelden van God als Krijgsheld en Wreker - het is er allemaal. Toch zet zich tegelijk al meer een andere lijn door, die van de geweldloosheid en de verwachting van het vrederijk. Bij deze laatste lijn knoopt het Nieuwe Testament aan.

Onbevredigend
We kunnen ons maar moeilijk vinden in vormen van uitleg waarin het Oude en het Nieuwe Testament tegen elkaar uitgespeeld worden. Het Oude Testament zelf spreekt in essentie de taal van de liefde en wijst op diverse manieren agressie en geweld af (zie onder). Het Nieuwe Testament heeft niet minder dan het Oude Testament weet van de vlammende toorn van God, en verleent zelfs aan het aspect van gericht en vergelding een huiveringwekkend eeuwigheidsperspectief. Te bedenken is ook dat het Nieuwe Testament op geen enkele wijze zich distantieert van het Oude Testament, en dat door evangelisten en apostelen zonder enige kritiek oudtestamentische vloekpsalmen of oordeelsprofetieën geciteerd worden.
Even twijfelachtig is de opvatting dat het Oude Testament een soort tweesporenbeleid heeft ontwikkeld ten aanzien van het geweldthema, waarbij de lijn van de geweldloosheid het uiteindelijk wint. Het valt juist op dat de látere profetische en apocalyptische teksten zo diepgaand over geweld prediken. Ook de ‘uitweg’ dat allerlei teksten geen historie maar theologie bieden, brengt slechts een verschuiving van het probleem: de táál van het geweld blijft hetzelfde. We moeten nuchter constateren dat de Bijbel een boek is dat in al zijn geledingen ook van geweld getuigt en dat blijft doen tot en met de laatste bladzijde van het Nieuwe Testament.

Antigeweld teksten in het Oude Testament
Ondertussen zou je door de hele discussie tot nu toe een vertekend beeld van het Oude Testament krijgen. Ondanks zijn reputatie als boek van geweld bevat het Oude Testament echter een zeer bijzonder antigeweld potentieel. We noemen de volgende vijf punten:
● het Oude Testament ontmaskert het geweld
Zodra voor de eerste keer in het Oude Testament geweld aan de orde komt (de broedermoord in Gen. 4), valt ook direct voor het eerst het woord ‘zonde’ (4: 7) – geweld en zonde gaan voor het besef van de bijbelschrijver hand in hand. Genesis 4 biedt een ragfijne ontmaskering van de wortels, de ontwikkeling en de gevolgen van het geweld. Wat er verder in de Bijbel ook gaat komen, vanaf het begin is duidelijk wat in het hart van de mens leeft en wat God op het hart en in het oog heeft.
De spreuk ‘allen die naar het zwaard grijpen, zullen door het zwaard omkomen’ (Mt. 26: 52) heeft in het Oude Testament een brede klankbodem. Een sprekend voorbeeld biedt de geschiedenis van – nota bene! – koning David, de oogappel Gods. Het kwaad dat hij in zijn gewelddadig optreden bedreven heeft (2 Sam. 11) keert levenslang op zijn eigen hoofd terug: ‘Nu dan, het zwaard zal van uw huis nimmermeer wijken, omdat gij Mij hebt veracht.’ (2 Sam. 12: 10).
● het Oude Testament begrenst het geweld
Er is geweld dat verderft en door- en doorslecht is, maar er is ook noodzakelijk geweld dat grenzen stelt aan het kwaad. Antigeweld, dat verlost. God zelf gebruikt dit geweld om geweld te stuiten. De zondvloed is Gods antwoord op een verdorven wereld, ‘de aarde nu was vol geweldenarij’ (Gen. 6: 11). Er ligt een bevrijdende boodschap in het Oude Testament dat het kwaad en het geweld zich niet onbeperkt breed kunnen maken, maar dat er grenzen zijn.
Ook in de wetgeving wordt aan geweldpleging grenzen gesteld. De gewraakte bepaling ‘oog om oog, tand om tand’ (Ex. 21: 24) behelst in feite een beschermende maatregel: sléchts een oog om een oog, en niet meer. Hiermee wordt de oeverloze vergeldingsdrang à la Lamech (Gen. 4: 23) radicaal afgewezen.
● het Oude Testament ontmoedigt het geweld
God zelf ziet af van geweld, hoewel ‘het voortbrengsel van des mensen hart boos is van zijn jeugd aan’ (Gen. 8: 21), en Hij stelt zijn boog in de wolken als een teken van zijn verbond met alle levende wezens (Gen. 9: 15, vgl. Jes. 54: 9v.). Niet anders is het, tot ontstemming van de profeet, bij de grote stad Ninevé waarvan de boosheid tot voor Gods aangezicht was opgestegen (Jona 1: 2).
David neemt niet het recht in eigen hand maar volstaat met een stuk van de koningsmantel (1 Sam. 24: 5) en een speer en waterkruik (1 Sam. 26: 12). De profeet Jesaja predikt bekering en rust, stilheid en vertrouwen als weg van verlossing, in plaats van het geweld van paarden (30: 15v.).
● het Oude Testament kritiseert het geweld
Het boek Richteren, boordevol geweld, wordt getoonzet door het veelzeggende refrein ‘ieder deed was goed was in eigen oog’ (17: 6, 21: 25). Als een volk door God gebruikt wordt om Israël te tuchtigen, wordt het ter verantwoording geroepen als het geweld buitenproportioneel is (Jes. 10: 7vv.). Frappant is ook hoe de koningen van Israël en Juda om hun geweld door de profeten fel bekritiseerd kunnen worden. Nathan veegt vorst David, toch dé koning bij uitstek, stichter van de Judese koningsdynastie, de mantel uit (2 Sam. 12). Deze David, door God verkoren, mag het huis Gods niet bouwen, omdat hij een man des bloeds was (1 Kron. 22: 8). Ongekend in de wereld van het oude Nabije Oosten, een dergelijke kritiek.
● het Oude Testament overstijgt het geweld
Tenslotte ligt diep in het Oude Testament verankerd de overtuiging dat de mens het door geweld niet redt. Elia vond God niet in de stormwind, niet in de aardbeving en niet in het vuur – maar in het suizen van een zachte koelte (1 Kon. 18: 11v.). ‘Niet door kracht noch door geweld, maar door mijn Geest’ (Zach. 4: 6). Met name in de toekomstprofetie krijgt het verlangen naar een wereld van vrede vaste vorm. ‘Dan zullen zij hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden en hun speren tot snoeimessen; geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen, en zij zullen de oorlog niet meer leren’ (Jes. 2: 4).

H.G.L. Peels
(Prof. dr. H.G.L. Peels is hoogleraar Oude Testament aan de TUA.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen