Leerboek voor de gemeente, met name voor jongeren (De actualiteit van de Heidelbergse Catechismus 2)

De Catechismus is geschreven om op te voeden tot geloof. Tot dat geloof dat in zondag 7 op een existentiële manier wordt verwoord als een eenheid van kennen en vertrouwen. De Heidelbergse Catechismus heeft dus naar zijn oorsprong een pedagogische functie. Ik wijs daarvoor op vier aspecten.

Samenvatting van de Schrift – opzet en methode
Allereerst op het feit dat de Heidelbergse Catechismus naar zijn bedoeling samenvatting en vertolking van de leer van de Heilige Schrift wil zijn. Wie de gemeente wil bouwen dient de gemeente te brengen bij de beginselen van de genade. Nu, die beginselen hebben de opstellers in de Catechismus op een ordelijke en bevattelijke manier bijeengebracht.
Uiteraard toont deze vertolking af en toe duidelijk historische trekken. Tegelijk stijgt ze boven het historisch kader uit. Juist daarom heeft de Catechismus de eeuwen kunnen trotseren.

Vervolgens blijkt de pedagogische functie van de Heidelbergse Catechismus uit de opzet en de methode van de catechetische stof.
De inzet van het leerboek, het thema van de troost, is gekozen als bepalende karakteristiek voor héél het leerboek. Vraag en antwoord 1 functioneren niet slechts bij wijze van inleiding, een inleiding die evengoed anders had kunnen uitvallen. Vraag en antwoord 1 tekenen de inhoud van alles wat volgt. Zij beschrijven de christelijke troost als een allesomvattende werkelijkheid. En daarvan ligt het geheim niet in eigen handen, maar in de trouw van de Heiland. Deze inzet is volledige christologisch en trinitarisch van aard (dus: verlossing door Christus als het centrum, ingekaderd in het heilshandelen van de drie-enige God) én tegelijk gericht op het heil van de mens. Zo wordt de leerling van meet af duidelijk waar het om gaat: om de gemeenschap met Christus.

Met deze opzet hangt direct de methode die de opstellers kozen samen, namelijk de vorm van vraag en antwoord. In de methode van vraag en antwoord wordt het grote geheel van de leer van het heil in kleine onderdelen aan het hart van de leerling gelegd. Inderdaad, de leer wordt aan het hart gelegd. Want de methode van vraag en antwoord bedoelt ‘geen kruisverhoor te zijn van de leraar in de richting van de leerling, maar beoogt het voeren van een meditatief zelfgesprek’ (A. de Reuver). De leer die overgebracht wordt richt zich op hoofd én hart.

Plaats in kerkorde – plaats in kerkelijke onderwijs
In de derde plaats is hier de plaats die de Catechismus ontving in de kerkorde van de Palts van betekenis. In die kerkorde werd de Heidelbergse Catechismus geplaatst tussen bepalingen over de Doop en het Avondmaal. De Catechismus vormt zo een leerweg, een verbinding tussen beide sacramenten. Het kind dat gedoopt is ontvangt onderwijs om te komen tot de beantwoording van de doop om daarna toegelaten te worden tot het gebruik van het Heilig Avondmaal. En dat alles ingebed in een gereformeerde opvatting over het wezen van de gemeente. Dat is een gemeente waarin de doop bediend wordt op grond van Gods beloften. Het is tegelijk een gemeente waarin de gemeenschap met Christus beoefend wordt aan de tafel van het verbond. Tussen die beide in staat het onderwijs dat in de Catechismus wordt gegeven en dat geen ander doel heeft dan de toegang tot het Heilig Avondmaal te openen voor hen die van hun geloof belijdenis hebben afgelegd.

In de vierde en laatste plaats valt de pedagogische functie van de Heidelbergse Catechismus af te lezen aan de plaats die het leerboek in het kerkelijke onderwijs ontving. De kerkorde van 1563 heeft hiervoor een soort leerplan ontworpen. In dit leerplan zijn aanwijzingen opgenomen over Catechismuslezingen en Catechismusprediking. In de middagdienst moest de Catechismus uitgelegd worden. Dat werd een leerdienst voor heel de gemeente, maar met bijzondere aandacht voor de jeugd. Deze dienst had het karakter van een publieke catechisatie in onderwijzing, bespreking, overhoring en uitleg. Om zo de lerende gemeente te brengen tot de belijdenis van de genade. En haar te bewaren bij de weg van het geloof.

Onze tijd?
Vervolgens is de vraag: kan deze Catechismus in onze tijd nog steeds functioneren als leerboek voor de (jongeren van de) gemeente?
Naar mijn stellige overtuiging kan het antwoord op deze vraag alleen maar positief zijn. In de Heidelbergse Catechismus is de waarheid van het evangelie essentieel en existentieel verwoord. Met essentieel bedoel ik dat vanuit het heilswerk van Christus het hart van heil op een kernachtige wijze wordt verwoord in een specifieke eenheid van leer en leven, belofte en geloof, kennis en vertrouwen.

Met existentieel bedoel ik dat de Catechismus in een levende relatie staat met het leven van de gemeente en de enkeling in die gemeente. Zeker, de bron van de Catechismus ligt niet in de gemeente maar in de Schrift. Maar van daaruit zoekt het leerboek wel de relatie met de gemeente. Vooral door de warme en persoonlijke taal van de bevinding te gebruiken, dat is ervaring van het geloof die het heil op een existentiële manier leert kennen. Nu, vanwege deze essentiële en existentiële vertolking van de prediking van de Schrift is de Catechismus als leerboek voor de gemeente van blijvende waarde zowel voor de prediking als voor de catechese.

Catechismusprediking
Allereerst iets over de Catechismus in de prediking. Ik pleit voor een catechismusprediking die recht doet aan drie dingen: 1. aan de Catechismus zelf; 2. aan opvoedende karakter van de Catechismus; 3. aan de situatie waarin wij vandaag het evangelie horen.

Allereerst hebben we een catechismusprediking nodig die recht doet aan de Catechismus zelf. Dat is een prediking die a. laat zien dat de leer van de kerk uit de Schift genomen is; b. zijn centrum vindt in de liefde van God in Christus, die verzoenend de zondaar inwint om te geloven en hem in dit geloof wil versterken en c. die gericht is op de opbouw van de gemeente.
Soms functioneert de Catechismus in de prediking alleen als ‘opstapje’. Het thema wordt dan aan de Heidelbergse Catechismus ontleend, maar in de uitwerking wordt aan de inhoud van de Catechismus voorbijgegaan. Aan de andere kant is er een catechismusprediking die alleen maar bestaat in het herhalen en verklaren van de oude woorden. In beide gevallen wordt geen recht gedaan aan de Catechismus.

Vervolgens hebben we een catechismusprediking nodig die recht doet aan het opvoedende karakter van de Catechismus. De Heidelbergse Catechismus is leerboek voor de gemeente, maar dan vooral als opvoeder tot geloof. En dus komt bij de catechismusprediking nadrukkelijk de jeugd van de gemeente in beeld. Wat biedt dit leerboek veel handreikingen om met Gods Woord de jeugd van de gemeente te bereiken. Werkelijk, goede catechismusprediking is niet saai en dor, maar juist praktisch en persoonlijk.

Tenslotte pleit ik voor een catechismusprediking die recht doet aan de situatie waarin wij vandaag het evangelie horen. Dat is: actuele en concrete catechismusprediking. Zoals de opstellers tegen de achtergrond van hún situatie en hún tijd de waarheid van het Evangelie vertolkten, zijn wij vandaag geroepen de lijnen door te trekken naar ónze situatie en ónze tijd. Laten de dienaren van het Woord waken voor tijdloze catechismusprediking. Maar juist vanuit de genade, die in de Catechismus beleden wordt, ingaan op de werkelijkheid van het leven in deze postmoderne tijd.

De catechese
Dan over de Catechismus in de catechese. Vergeleken bij de ontstaanstijd van de Heidelbergse Catechismus is er in het onderwijs veel veranderd. De huidige pedagogische methode maakt gebruik van andere middelen en mogelijkheden. Toch blijft de Catechismus ook voor de catechese van waarde.
Allereerst omdat het leerboek ons laat zien waar het naar gereformeerde opvatting in de catechese om gaat: om essentieel en existentieel (weer gebruik ik die woorden) bijbels onderwijs aan de gedoopte jeugd van de kerk opdat de leerling onder Gods zegen gebracht mag worden tot het belijden van Jezus Christus. Catechese geven is naar gereformeerde opvatting meer dan uitleg geven over de leer van de kerk of het creëren van een ontmoetingsplaats waar jongeren over Bijbel en geloof kunnen praten. Het is – zo leert ons de Heidelbergse Catechismus – de waarheid van het evangelie communiceren met een jongere generatie op een manier die principieel én pastoraal, persoonlijk én praktisch is.

Hoe de Heidelbergse Catechismus vervolgens een concrete plaats krijgt in het onderwijs van de kerk zal sterk afhangen van de methode die voor de catechese gebruikt wordt, van de persoon van de catecheet en van het ontwikkelingsniveau van de catechisanten. In ieder geval zijn er mogelijkheden genoeg om de Catechismus in de catechese te laten functioneren. Laten catecheten die gevarieerd gebruiken.

G. van Roekel
(ds. G. van Roekel is predikant in Putten.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen