De meditatie (Rondom de preekvoorbereiding 3)

Nu is er bij de preekvoorbereiding meer nodig dan alleen maar het exegetische handwerk. Een preek biedt immers niet alleen maar Schriftuitleg. Zij wil ook met de boodschap van de tekst de harten van de hoorders bereiken. Daarom is het nodig dat het exegetische handwerk geflankeerd wordt – of liever omkranst wordt – door de overdenking van de tekst met het oog op de hoorder. We noemen dat de meditatie, al zijn er ook andere namen in omloop.

Mediteren
Ik wil eerst iets zeggen over de achtergrond van het woord ‘mediteren’. Het gaat terug op een oudtestamentisch woord dat gewoonlijk vertaald wordt met ‘overpeinzen’, ‘overdenken’ of ‘overleggen van het Woord van de Heere’ (vgl. o.a. Joz. 1: 8; Ps. 1: 2). Met die vertaling is niets mis, alleen wordt daarin niet duidelijk op welke wijze de vromen in het Oude Testament mediteerden. Zij lazen de Schriftwoorden halfluid voor zichzelf, als het ware murmelend. Dat deden ze telkens weer om zo de bedoeling van de woorden van de Bijbel grondig tot zich door te laten dringen.
In de Middeleeuwen werd deze praktijk van het halfluid herhalen van Schriftgedeelten ‘herkauwen’ genoemd. Men leidde dat af uit de oudtestamentische wetten waarin gesproken werd over het verschil van de reine en de onreine dieren (Lev. 11; Deut. 14). Een beslissend kenmerk van de reine dieren was dat zij hun voedsel herkauwden. Dit motief werd door middeleeuwse theologen op een allegorische manier uitgelegd en toegepast: zoals de reine dieren hun voedsel herkauwen, zo dienen de gelovigen hun geestelijk voedsel – d.w.z. het Woord – te herkauwen. Zij dienen de kracht van de woorden tot zich door te laten dringen door ze steeds te herhalen.
Hoe men ook over deze uitleg denkt, we kunnen in onze tijd veel van deze inzichten leren. Ons lezen is immers erg vluchtig geworden. Het ontbreekt ons zo vaak aan tijd en aan concentratie. Daarom is het nodig (weer) te leren wat meditatief lezen is: het aandachtig luisteren naar de Schriften en de woorden ‘herkauwen als de reine dieren’.

Meditatie en gebed
Nu is echte geestelijke concentratie iets dat niet binnen ons vermogen ligt. Bovendien ontbreekt het ons aan licht om de boodschap van de Schrift echt te verstaan. Daarom legde men in de vroege Middeleeuwen een nauw verband tussen het mediteren en het gebed. Om werkelijk het Woord te overdenken èn te verstaan was het gebed om de verlichtende werking van de Heilige Geest onmisbaar. Hierbij speelden verschillende overwegingen een rol. Allereerst wees men erop dat voor het persoonlijk gebed stilte en afzondering nodig was (Matth. 6: 6). Datzelfde was ook onmisbaar voor het mediteren. Bovendien was het gebed nodig om geestelijk tot rust te komen, zodat het rumoer van het leven dat in je geest ronddavert tot zwijgen komt en de wirwar van beelden die op je geestelijke netvlies staan verbleken. Zo wil God – op het gebed – onze geest ‘leeg maken voor Hem’ (vacare Deo) zodat ons hart ontvankelijk wordt voor Zijn spreken. Daarbij komt nog dat Hij ook onze ogen wil verlichten en nevels op doet klaren, zodat wij de wonderen van het Woord van God aanschouwen en Zijn stem horen.

De preekvoorbereiding
Wat tot nu toe gezegd is, is in feite voor ieder christen van belang. Hoe belangrijk is het dat wij de tijd nemen om biddend de boodschap van het Woord te laten inwerken. Maar dit geldt uiteraard in versterkte mate voor hen die zich wekelijks voorbereiden om ‘s zondags het Woord te bedienen. Hierbij moeten we wel bedenken dat de meditatieve omgang met het Woord in de preekvoorbereiding heel eigen accenten heeft. Het gaat hier immers om de meditatie als middel om de boodschap van de tekst op een aansprekende, praktische en geestelijke wijze bij het hart van de hoorder te brengen. Dat betekent dat de predikant bij zijn meditatieve overwegingen rond de tekst uitdrukkelijk de hoorders in beeld moet brengen. Hij moet zich afvragen wat de boodschap van de tekst zoal kan oproepen of losmaken bij de hoorders: aan vragen, aan problemen, aan twijfel, aan moeite, aan zorg, verlangen naar opheldering, aansporing tot dankbaarheid of lofprijzing. Al dergelijke reacties moet de prediker overwegen.
Op deze wijze zal hij de uitleg van de tekst gaan toespitsen op de toepassing die in de preek gemaakt moet worden. Deze reacties kunnen op de volgende wijze in de meditatie een stem krijgen.

Allereerst dient de voorganger zichzelf rekenschap te geven welke vragen, aansporingen en overwegingen bij hemzelf bovenkomen naar aanleiding van deze tekst. Wat hemzelf raakt, zal doorgaans ook anderen treffen. Bovendien is het van het grootste belang voortdurend voeling te houden met de reacties, vragen en verwachtingen die in de gemeente leven. Het gevaar is namelijk bepaald niet denkbeeldig dat de prediker anders teveel typische theologenproblemen aansnijdt. En het zal duidelijk zijn dat dat beslist niet altijd de vragen zijn waarmee de gemeenteleden worstelen. Kort en goed gezegd: een voortdurend pastoraal contact met de gemeente is óók van fundamenteel belang voor de preekvoorbereiding.
Het is tenslotte ook aan te bevelen bij dit onderdeel van de preekvoorbereiding meditatieve literatuur over de tekst te betrekken, een homiletische schets uit een postille of een gedrukte preek over het Schriftgedeelte te lezen. Daarin worden soms waardevolle lijnen getrokken die met het oog op de praktijk van de prediking van grote betekenis zijn.

Meditatieve houding
Deze meditatieve verwerking van de tekst vraagt ook om een bepaalde houding van de predikant. Ik noem alleen de belangrijkste punten. In de eerste plaats dienen we onszelf de tijd te gunnen voor meditatie en bezinning over de tekst. Het gebeurt in de praktijk nogal eens dat de preek onder tijdsdruk tot stand komt. Dan is de verleiding groot om vooral de tijd van de meditatie in te perken. Laten we proberen dat te vermijden en laten kerkenraden en gemeenten hun dominee ook de rust gunnen om te mediteren.
Vervolgens dienen we ons met name bij deze fase van de voorbereiding bewust te zijn van de tegenwoordigheid van God. Laten we daarom biddend over de tekst mediteren, waarbij het gebed de vorm kan krijgen van een gesprek met God over de tekst.
In de derde plaats is het goed om de inzichten die we tijdens de meditatie uit de tekst krijgen zoveel mogelijk te laten ‘rijpen’. Daarom is het van belang vroegtijdig met de preekvoorbereiding te beginnen, vooral met de exegese en de meditatie. Wie vroeg in de week een begin gemaakt heeft met uitleg en meditatie, kan de meditatieve gedachten later in de week laten uitkristalliseren. Een goede preek is – naar het gevleugelde woord van professor Wisse – ‘goed doorgekookt en doorgebakken’.

Tenslotte: wanneer we de tekst met het oog op de hoorders overdenken, dienen we zowel voor het persoonlijke als het gemeentelijke aspect daarvan oog te hebben. Bij het eerste kunnen we denken aan de bonte verscheidenheid die er is onder de hoorders, qua leeftijd, maatschappelijke positie, levensomstandigheden en geestelijke ‘legering’. Daarnaast moeten we onszelf ook rekenschap te geven van dingen die de gemeente als geheel raken. Om slechts een enkel voorbeeld te noemen: leven in de gemeente veel vragen over de leiding van God in ons leven, over de (persoonlijke) toe-eigening van het heil, over een echt bijbelse levenshouding in deze gecompliceerde tijd, etc.? In de praktijk betekent dit dat we in dit proces dus voortdurend proberen de gemeente voor ons te zien en in gedachten met en tot de gemeente over de tekst te spreken. Deze ‘meditatieve gedachtewisseling’ zal zich voortdurend bewegen van de tekst naar de gemeente en van de gemeente naar de tekst.

Belang
Ik denk dat het van vitaal belang is dat vooral voorgangers zich oefenen in de ‘heilige kunst’ van het mediteren. Het zal henzelf en hun bediening verrijken en het zal de gemeente zeer zeker ten goede komen. We kunnen het ook zeggen met de woorden die je vroeger wel hoorde in het gebed van de ouderling van dienst in de kerkenraadskamer: ‘zo valt het ‘wel toebereide zaad’ (van het gepredikte Woord) in de ‘wel toebereide aarde’ (van de harten van de hoorders).
Daarom dienen dienaren van het Woord zich regelmatig de spiegel voor te houden van het scherpe woord van dr. J.H. Bavinck aan hun adres: ‘Wij schrijven wel meditaties maar wij mediteren niet’. Hiermee bedoelde hij: predikanten schrijven – al of niet plichtmatig – hun overdenkingen voor kerkbladen etc., maar beoefenen zij ook werkelijk wekelijks de ‘heilige kunst’ van het mediteren?

A. Baars
(Prof. dr. A. Baars is hoogleraar homiletiek (predikkunde) aan de TUA in Apeldoorn.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen