‘Zorg ervoor dat de kinderen onderwezen worden met een goede catechismus …’ (Calvijn en de catechese 2)

‘De kerk van God kan zich nooit handhaven zonder catechismus, want het is als het zaad, dat ervoor zorgt dat het goede zaaisel niet uitsterft, maar zich van geslacht tot geslacht voortplant. (…) Zorg ervoor dat de kinderen onderwezen worden met een goede catechismus, die hun kort en begrijpelijk laat zien, wat het ware christendom is’. Dit citaat van Calvijn onderstreept het belang van de catechese. Verkondiging en onderwijs zijn bij Calvijn nauw op elkaar betrokken. De catechese is allereerst bedoeld voor de jeugd, maar is ook bruikbaar voor de verdere invoering van de Reformatie onder het hele volk. Bij Calvijn functioneert het catechetisch onderwijs als een onderdeel van een groter totaalconcept om de stad Genève te hervormen en het kerkelijke leven op te bouwen.

De eerste catechismus van Calvijn
Op 21 mei 1536 kozen burgers van Genève voor het evangelische geloof. Enige weken later komt Calvijn en wordt hij aangespoord de wederopbouw van de kerk te Genève te ondersteunen. Farel was organisatorisch niet zo sterk. Calvijn blijkt op dat punt over veel meer talenten te beschikken. Op 16 januari 1537 stemt de gemeenteraad van Genève in met de door Calvijn ontworpen kerkorde. Daarin wordt o.a. de nadruk gelegd op het belang van de godsdienstige ontwikkeling van de kinderen. Spoedig nadat de gemeenteraad van Genève instemde met deze kerkorde, is de eerste catechismus van Calvijn verschenen. Deze eerste catechismus van Calvijn werd uitgegeven samen met een geloofsbelijdenis die door Farel was opgesteld. Zo kreeg de Reformatie van de stad Genève vorm langs de drie lijnen van kerkorde, catechismus en geloofsbelijdenis. Het catechetisch onderwijs was onderdeel van een totaalpakket dat de hele samenleving wilde hervormen. De burgers van Genève moesten een eed afleggen dat zij zich in leer en leven zouden richten naar de belijdenis van Farel. Deze gang van zaken werd de oorzaak van veel onenigheid, die ertoe leidde dat Calvijn in 1538 uit de stad werd gezet.

De inhoud van de eerste catechismus van Calvijn komt in grote lijnen overeen met de eerste uitgave van zijn meest bekende werk de Institutie. De catechetische betekenis van de eerste catechismus van Calvijn is niet zo groot. De reden daarvoor is niet alleen de korte duur dat hij in gebruik is geweest, maar ook de manier van behandelen van de stof. Voor de jeugd van de kerk was het niet eenvoudig zich deze stof eigen te maken. De inhoud was meer gericht op gelovigen die al behoorlijk wat kennis hadden.

De tweede catechismus van Calvijn
Nadat Calvijn een tijd uit Genève weg geweest was, keert hij in 1541 terug. Hij had voorwaarden gesteld aan terugkeer. Bij die voorwaarden hoorden o.a. een kerkorde met meer zeggenschap voor de kerkenraad en goede afspraken over het catechetisch onderwijs. Kort na elkaar verschijnen:
a. een kerkorde (1541)
b. orde voor de kerkdienst (1542)
c. de Geneefse catechismus (1542)

Samen met de tucht acht Calvijn het herstel van goed catechetisch onderricht absolute voorwaarde voor de aanvaarding van zijn ambt. Toen men zijn voorwaarden aanvaardde, ontwierp hij in een paar dagen een nieuwe, tweede catechismus. Zo is er een parallel tussen 1537 en 1542: orde voor de kerk die samengaat met onderricht aan de jeugd en een geloofsbelijdenis.
Meer dan in 1537 komt in de kerkorde van 1541 de opvoedkundige taak van ouders en de kerkelijke gemeente naar voren. De predikanten worden verplicht wekelijks de jeugd te onderwijzen en de belijdenis van het geloof vindt niet langer privé plaats voor de predikant, maar ten overstaan van de hele gemeente. De ouders worden vermaand hun kinderen naar de catechisatie te sturen en erop toe te zien dat zij hun huiswerk maken.

Ten opzichte van de eerste catechismus biedt de tweede een andere opzet. Ook houdt Calvijn rekening met de toen gebruikelijke pedagogisch vraag- en antwoordvorm. Het laat zien dat Calvijn zich wilde aanpassen aan het bevattingsvermogen van de catechisanten. Daarin trekt hij voor zichzelf de lijn door die hij in de Bijbel had ontdekt. God past zich in Zijn Woord aan het bevattingsvermogen van mensen aan. Zo doet Calvijn nu ook. De vraag- en antwoordvorm heeft nog een andere bijzonderheid: de antwoorden zijn zo opgesteld dat ze vaak een persoonlijke belijdenis vormen. In de Heidelbergse Catechismus komen we dat ook tegen (… dat ik met lichaam en ziel … het eigendom van mijn getrouwe Zaligmaker ben). Daarom kan Calvijn zeggen dat de catechisanten al beginnen belijdenis te doen wanneer ze de catechisatie trouw bezoeken en de antwoorden met hoofd en hart leren.

Kort overzicht
De tweede catechismus van Calvijn bestaat uit vier delen, 55 hoofdstukken en in totaal 373 vragen en antwoorden die bedoeld zijn om in de loop van één jaar behandeld te worden.
Overzicht van de inhoud:
1. over het geloof (met uitleg van geloofsbelijdenis en thema’s als geloof en rechtvaardiging)
2. over de wet (met uitleg van de tien geboden, en de praktijk van naastenliefde)
3. over het gebed (met uitleg van het Onze Vader)
4. over de sacramenten (met uitleg over het leerambt van predikant en de kerkelijke tucht).

Een paar vragen en antwoorden als illustratie:
V: Wat is het voornaamste doel van het menselijke leven?
A: Het kennen van God, die ons geschapen heeft.
V: Wat is ons nog meer nodig (om te vertrouwen op God)?
A: Dat wij er vast van overtuigd zijn, dat God ons liefheeft en dat Hij onze Vader en de Bewerker van onze zaligheid wil zijn.
V: Vanwaar ontvangen wij deze zekerheid?
A: Uit Zijn Woord, waarin Hij ons Zijn barmhartigheid in Jezus Christus openbaart en ons verzekert van Zijn liefde tot ons.

Samenwerking gezin, school en kerk
In Genève brengt Calvijn een integrale vorm van geloofsopvoeding tot stand, waarbij gezin, school en kerk met elkaar samenwerken. Calvijn heeft deze vorm van samenwerking bewust nagestreefd en het is een belangrijk voorbeeld hoe catechese kan functioneren in de opbouw van de gemeente tot verdieping van het geloof en de groei in heiliging van de gemeenteleden in alle leeftijdsgroepen.

Gezin
Voor Calvijn geldt de vanzelfsprekende plicht van de ouders hun kinderen op te voeden en te onderwijzen. Hij noemt als redenen:
1. het ouderschap waardoor ouders en kinderen door God aan elkaar verbonden worden
2. de doop van de kinderen met de doopbeloften door de ouders

Calvijn heeft hoge opvattingen over ouderschap. Kinderen zijn kostbare geschenken van God, bedoeld om dankbaar voor te zijn. Daarom moeten ouders hun kinderen leren God te danken. Herhaaldelijk wijst Calvijn erop dat ouders een grote eer ontvangen wanneer God hen mensen toevertrouwt die naar Zijn beeld geschapen zijn. Calvijn meent dat God ons een grote eer geeft wanneer Hij ons een naam geeft, die in feite Hem alleen toekomt.
Zo wordt het unieke Vaderschap van God verbonden met het daarvan afgeleide ouderschap van mensen. Calvijn concludeert dat God deze eer aan mensen geeft, opdat wij met ijver en zorg onze kinderen zullen onderwijzen opdat zij God als Vader zullen leren kennen.
Ook al zijn er speciale dienaren in de kerk aangesteld, toch is de vader van de familie als eerste aangewezen om zijn gezin te onderwijzen, d.m.v. gebed, het lezen van de Schrift en eenvoudige uitleg daarbij. De moeders delen in deze roeping, al is hun het onderwijs in het openbaar en speciaal in de kerk verboden.
|Ouders vertegenwoordigen op een bepaalde wijze God. Daarom is opstand tegen de ouders ook rebellie tegen God. Kinderen blijven Gods eigendom dat (tijdelijk) aan ouders wordt toevertrouwd. Ouders zijn rekenschap verschuldigd aan God hoe zij met Zijn kinderen omgaan.

Ouders moeten niet alleen opvoeden met als doel een goede aardse toekomst, maar ook met het oog op de eeuwige toekomst. Daarbij moeten ze met wijsheid een goede balans zoeken tussen koesteren en strengheid. Lijfstraffen zijn niet ongewoon in die tijd. Fundamenteel voor Calvijn in zijn benadering van kinderen en jongeren is zijn visie op het verbond. Kinderen die binnen de gemeenschap van de kerk geboren worden, zijn ingeboren burgers van het rijk van God. Zij hebben het recht gedoopt te zijn. Voor hen is de doop een aansporing om de belofte die God in de doop gedaan heeft, door het geloof aan te nemen.

(Dr. J.W. van Pelt is predikant te Oud- Beijerland en docent voor de catechese aan de TUA.)

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen