Geen verbond, geen genade (1)

Mijn proefschrift gaat over het gebod van de Heere aan Israël om de volken in Kanaän uit te roeien. In twee artikelen geef ik iets weer van de conclusies van mijn onderzoek. Ik richt me daarbij vooral op de betekenis van dit gebod voor het beeld van God (deze keer), de vraag of zulke teksten geen aanleiding geven tot geweld in het heden en de vraag wat je als christen nu ‘moet’ met zulke gedeelten uit de Bijbel (volgende keer).

Inhoud
De breedste en scherpste formulering van het gebod om de Kanaänieten uit te roeien, vinden we in Deuteronomium 7. Wanneer Israël het beloofde land binnenkomt, moet het de volken die daar wonen, volledig uitroeien. Israël mag geen verbond met hen sluiten of huwelijksbanden met hen aangaan. Het mag hun niet genadig zijn of uit medelijden sparen. Bovendien moet alles wat herinnert aan de godsdienst van deze volken, vernietigd worden. Overigens geldt deze opdracht uitsluitend voor de volken van Kanaän. Andere volken moet Israël juist met rust laten en vriendelijk behandelen.
De reden die voor dit gebod wordt gegeven is de bijzondere positie van Israël als het volk van de Heere. Israël hoort bij Hem. Als de volken in leven zouden blijven, zou Israël worden meegetrokken in het dienen van hun goden en op die manier de Heere verlaten. Elders in het Oude Testament wordt vaker een ander motief genoemd voor het uitroeiingsbevel, namelijk de zonden van de Kanaänitische volken.
Israël moet daar ver bij vandaan blijven, en leven naar Gods geboden. Dan zal de Heere Zijn volk overvloedig zegenen. Juist in Deut. 7 wordt uitvoerig gesproken over Gods liefde voor Israël en over de rijke zegen die Hij zal geven als het volk Hem zal dienen. Als Israël daarentegen de praktijken van de Kanaänieten overneemt, zal hen hetzelfde oordeel treffen als deze volken. Later blijkt Israël inderdaad de zonden van deze volken na te volgen, en hen zelfs te overtreffen in het kwaad. Dat leidt uiteindelijk tot het oordeel van de ballingschap.

Probleem
Het uitroeiingsbevel roept indringende vragen op. In de geschiedenis is het Oude Testament onder andere vanwege deze opdracht aangevallen en verworpen. Zo stelde Marcion (2e eeuw n. Chr.) de God van het Oude Testament en de God van het Nieuwe Testament tegenover elkaar, mede vanwege het geweld dat God in het Oude Testament gebiedt. Zijns inziens was dat niet te verenigen met de opdracht van Christus om de vijanden lief te hebben. Ook in onze tijd klinken dergelijke verwijten. Zo typeert de bekende Britse atheïst Richard Dawkins de God van het Oude Testament als een ‘bloeddorstige massamoordenaar’.
Als westerse mensen aan het begin van de 21e eeuw zijn wij gevoelig voor geweld. De geschiedenis van de 20e eeuw laat een uitbarsting van geweld zien; miljoenen mensen kwamen om het leven. Zeker sinds de aanslagen plaats van 11 september 2001 wordt religie vaak in verband gebracht met geweld. De terreurdaad van de Noor Anders Breivik, die vorig jaar tientallen mensen doodschoot, heeft dit idee versterkt. Hij koppelt zijn persoonlijke ideologie, waarvoor hij zich onder andere beroept op het christendom, aan niets ontziend geweld. ‘Religie als motivatie voor geweld’ is door deze gebeurtenissen een zeer omstreden onderwerp geworden. Deze opmerkingen zijn zeker geen oplossing voor onze moeite met het uitroeiingsbevel. Het is wel van belang om ons van onze culturele context bewust te zijn, omdat die invloed heeft op hoe wij de Bijbel lezen.

De opdracht van God om de volken van Kanaän uit te roeien, roept grote vragen op. Hoe kan het dat God zélf opdracht geeft tot geweld? Zo radicaal, dat hele volken zonder onderscheid moeten worden uitgeroeid. Zonder dat de volken van Kanaän Israël iets hebben aangedaan. Zonder enige mogelijkheid tot onderwerping of tot bekering, zo lijkt het. Waarom?
Deze vragen worden niet alleen gesteld door mensen die het Oude Testament afwijzen. Juist als je het Oude Testament ziet als het Woord van God, komen deze vragen ook op. Waarom moeten de Kanaänieten volledig worden uitgeroeid en wordt Israël uitgekozen als het volk van God, terwijl dat niets beter is? Hoe kan God zelf opdracht geven tot zoiets huiveringwekkends als een volkenmoord? Hoe past dat bij Zijn openbaring in de Heere Jezus Christus, als de God die het verlorene zoekt en zalig wil maken? Deze vragen zijn voor veel hedendaagse lezers levensgroot.

Beeld van God
Wat betekent het gebod om de Kanaänieten uit te roeien voor het beeld van God dat ons in het Oude Testament gegeven wordt? In Deut. 7 is de opdracht om de volken van Kanaän uit te roeien nauw verbonden met de aard en het handelen van de Heere. Hij is degene die de uitroeiing gebiedt en die actief betrokken is bij de uitvoering ervan. De Heere geeft de volken immers aan Israël over. Als later in het Oude Testament wordt teruggeblikt op de (gedeeltelijke) uitroeiing, wordt altijd gezegd dat de Héere deze volken heeft uitgeroeid. Tegelijk spreekt juist Deut. 7 uitvoerig over Gods grote liefde en trouw voor Israël.
Met betrekking tot het beeld van God dat uit Deut. 7 naar voren komt, zijn twee aspecten van belang. Ten eerste, het gebod om de volken van Kanaän uit te roeien wordt gegeven in een unieke situatie. Slechts eenmaal, met het oog op één specifieke groep volken en voor een beperkte tijd wordt Israël hiertoe opgeroepen. De uitroeiing is uitsluitend verbonden aan de vestiging van Israël in het land Kanaän. Nergens in het Oude Testament wordt als reden voor de uitroeiing genoemd dat zij in het land wonen dat Israël toebehoort. Er is geen sprake van vreemdelingenhaat. Volgens Deut. 7 staat de unieke en exclusieve relatie tussen de Heere en Israël op het spel, en daarmee de vervulling van Gods beloften. Tegelijk is er sprake van Gods oordeel over de zonde van de Kanaänitische volken. Na lang geduld van de Heere is de maat van hun zonde (Gen. 15: 16) nu vol.

Ten tweede, het uitroeiingsbevel maakt onderdeel uit van de weg die God in het Oude Testament is gegaan. In deze opdracht komen aspecten naar voren die een wezenlijke plaats hebben in wat God in het Oude en Nieuwe Testament van Zichzelf openbaart, namelijk Gods heiligheid en afkeer van de zonde. In het Oude (en Nieuwe) Testament horen Gods liefde en Zijn toorn bijeen. De Heere is barmhartig en genadig, èn Hij straft de zonde (zie Ex. 34: 6-7). Ook het Nieuwe Testament spreekt over het oordeel van God. Als uitvloeisel van Gods toorn kan een vernietigend gericht plaatsvinden, zoals dat ook gebeurd is in de zondvloed of het oordeel over Sodom en Gomorra. Dat heeft iets in zich van een voorbode van het eindgericht.
Gods gericht is huiveringwekkend, maar niet grillig of willekeurig. Gods oordeel over de Kanaänitische volken wordt in het Oude Testament vrijwel steeds gemotiveerd met een verwijzing naar de zonden van deze volken. Bovendien wordt hetzelfde oordeel aangekondigd voor Gods eigen volk Israël, als het de volken van Kanaän navolgt.

Het is van groot belang het kader te zien waarin deze uitroeiing binnen het Oude Testament staat, evenals de plaats van deze teksten in de heilsgeschiedenis. Over de betekenis van het uitroeiingsbevel kan ik als christelijk theoloog alleen spreken door dit gebod samen te lezen met de boodschap van het Nieuwe Testament, dat God in zijn Zoon zelf het oordeel over de zonde op zich heeft genomen. Gods gericht en genade komen samen op Golgotha. God legt het oordeel op Zijn eigen Zoon, die geen zonde gekend heeft. Daarin toont Hij Zijn liefde voor mensen die dat oordeel verdiend hebben. Alleen zo kun je zien wie de Heere is, in Zijn toorn en Zijn ontferming.

A. Versluis
Dr. A. Versluis is predikant van de kerk te Ouderkerk aan de Amstel.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen