Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

De wortels van de kerkelijke liturgie

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

De wortels van de kerkelijke liturgie

6 minuten leestijd Arcering uitzetten

Jezus heeft twee heel verschillende vormen van liturgie gekend. Hij was kind aan huis in de tempel én in de synagoge. Beide was Hij trouw, al waren er ook, zowel in de tempel als in synagogen, heftige confrontaties. De vroege christelijke kerk zocht en vond ook zowel in de tempel als in de synagoge onderdak, op een vanzelfsprekende manier. Zowel de tempel als de synagoge waren in ere. Eigenlijk best opmerkelijk: twee heel verschillende soorten van liturgie stonden voor de Joden en voor Jezus en voor de vroege kerk naast elkaar.

Verschillende lijnen
De tempel is verwoest, en de wegen van kerk en synagoge gingen uit elkaar. En je zou nu kunnen zeggen dat in verschillende tradities verschillende lijnen zijn doorgetrokken.
Enerzijds heb je kerken – bv. de Rooms-katholieke en Oosters-orthodoxe – die wel wat op de tempel lijken: de kerk is een heiligdom met daarin gedeelten die nog weer meer heilig zijn, afgeschermd voor de leken; de priesters verrichten de dienst; rituelen nemen een grote plaats in; centraal staat het altaar; er worden geen bloedige offers meer gebracht, maar het offer van Christus wordt gerepresenteerd; er is veel te zien.

Anderzijds heb je kerken – bv. Protestantse en Evangelische – die meer op een synagoge lijken: het gaat vooral om wat er te horen is; de Schriftlezing staat centraal; er is geen sterke scheiding tussen geestelijken en leken; de gelovigen zijn niet als toeschouwers aanwezig, maar als deelnemers; het kerkgebouw is niet heilig en er zijn al helemaal geen afgeschermde heiligere gedeelten.

Deze beschrijving is heel kort en ook nogal kort door de bocht. Het gaat me erom aan te duiden dat er duidelijk verschillende wortels en daardoor verschillende takken zijn. Allemaal toch nog als één boom te zien? Het is goed nog wat nader in te gaan op de verhouding tempel en synagoge.

Geschiedenis van tempel en synagoge
De tempel is in het Oude Testament van het grootste belang. Eerst was er de tabernakel, waarvoor de Here tot in details tekeningen en voorschriften heeft gegeven. Dat was een heel belangrijk gedeelte van wat de HERE direct na de verbondssluiting op de Sinaï aan Mozes heeft meegegeven. Eeuwen later kwam voor de tabernakel de tempel in de plaats. Salomo heeft kosten noch moeiten gespaard toen hij dit heiligdom voor de Here bouwde. Tabernakel en tempel waren vol onderwijs – in indeling, voorwerpen en rituelen – over hoe de heilige God wil wonen bij Zijn volk. Psalmen bezingen de heerlijkheid daarvan.
Toch is die tempel verwoest. Een vreselijk dieptepunt, waarin dan alles verloren schijnt te zijn. Het is door eigen schuld. Maar er komt een keer: terugkeer naar Jeruzalem en herbouw van de tempel, met grootse perspectieven.

In heel het Oude Testament komt er nog geen synagoge voor. In het Nieuwe Testament is het echter ineens een bekend verschijnsel. Er zijn diverse theorieën over hoe en wanneer de synagoge ontstaan is. Misschien in de ballingschap – ontstond er toen na de verwoesting van de tempel in het verre Babel een alternatieve eredienst? Er zijn er ook die denken aan een eerder of juist een nog later ontstaan.

Hoe dan ook: tempel en synagoge bestonden een tijd naast elkaar. Er waren zelfs ook in Jeruzalem – direct onder de rook van de tempel – synagogen. De tempel maakte de synagoge niet overbodig; die voorzag in een eigen behoefte. Anderzijds maakte de synagoge de tempel niet op voorhand overbodig.
Toen de tempel in 70 na Christus weer werd verwoest kwam dat andermaal als een enorme schok. Daarna kwam een proces op gang waarin elementen van de tempeldienst werden overgedragen op of gerepresenteerd in de synagogale liturgie. Tegelijk hield echter het gebed om herstel van de tempeldienst een belangrijke plaats, en dat heeft nog steeds – al denkt men wel heel verschillend over hoe dat gerealiseerd zou moeten/kunnen worden.

Heeft de tempel zijn tijd gehad?
Voor christenen zijn er nog een heel aantal kanttekeningen te maken bij hoe lijnen vanuit de tempel naar nu kunnen doorlopen. De tempeldienst is vervuld in Christus; Hij sprak over zichzelf als de tempel (Joh. 2: 19-21). Hij bracht als de grote Hogepriester het offer van Zijn eigen bloed, dat eens en voorgoed genoeg is (Hebr. 10: 12-14). Het priesterschap is niet meer voor enkele, maar voor alle gelovigen (1 Petr. 9). De gemeente is een geestelijke tempel van levende stenen (1 Petr. 2: 5), Gods woonstede in de Geest (Ef. 2: 22). Aanbidding is niet gebonden aan Jeruzalem; waar het om gaat is dat het in Geest en waarheid gebeurt (Joh. 4: 21-24). Dat alles is reden om niet alsnog een soort tempelliturgie te willen waarin bepaalde plekken of mensen een bijzondere heiligheid hebben.

Ondertussen is er toch ook een andere lijn in het Nieuwe Testament. Voor de eerste christenen was de gang naar de tempel nog heel vanzelfsprekend; kennelijk was het nog steeds een belangrijke plek (Luk. 24: 53, Hand. 2: 46 etc.). Je zou een afkeer van de tempel kunnen verwachten, een afstand nemen. Maar – ook al zagen ze inmiddels een aantal dingen heel anders! – de tempel bleef toch in beeld en in ere. Paulus deed erg z’n best om er op tijd te zijn voor het Wekenfeest, en nam daar ook nog een Nazireeërgelofte op zich (Hand. 21).
Het kan voor ons een reden zijn om toch niet al te gauw alles wat maar naar de tempel riekt te verwerpen. Er blijven ook dingen die de Here voorheen met Zijn tempel gegeven en onderwezen heeft, die wij nu niet moeten weggooien. Nee, ik zie niets in de heiligheid van bepaalde plekken of mensen als zodanig, maar er is wel de heiligheid van God die in ons midden wil zijn door Zijn Woord en Geest. En het is zonde als wij ons daar niet of nauwelijks nog van bewust zijn.

Weet voor wie je staat
In veel synagogen vind je boven de heilige Arke (de kast waarin de Tora-rollen worden bewaard)de woorden: Weet voor wiens aangezicht gij staat! De synagoge is een gemeenschapshuis, waar het er heel ongedwongen aan toe kan gaan, waar zeker kinderen zich heel vrij kunnen voelen – maar er wordt ook een bijzondere eerbied en toewijding tot uitdrukking gebracht, als de Tora uit de Arke wordt gehaald, rondgedragen, gelezen, omhooggehouden en teruggezet.

‘Voor iemands aangezicht staan’ heeft ook de betekenis: voor iemand klaar staan, om hem te dienen. Die houding komt naar voren in het bidden in de synagoge. Dat gaat wel heel anders dan bij ons. Er zijn geen vrije gebeden, alles gaat volgens vaste formuleringen en regels. Grotendeels telkens weer hetzelfde, zodat men de gebeden heel goed kent en soms heel snel kan zeggen. Het kan voor een buitenstaander bevreemdend zijn: is dat bidden? Maar dat kunnen anderen soms ook bij ons gebed denken: Als je niet veel verder komt dan een verlanglijstje indienen – is dat bidden? Als je alleen maar naar eigen behoefte bidt – is dat bidden? In de synagoge (en door Joden thuis) wordt op vaste tijden gebeden – samenvallend met wat de tijden waren voor de offers in de tempel. En het gebed is eigenlijk ook een offer – niet met een gedachte van verzoening o.i.d., maar in de zin van toewijding: ‘Laten wij Gode voortdurend een lofoffer brengen, namelijk de vrucht onzer lippen, die zijn naam belijden’ (Hebr. 13: 15). Dat krijgt in de synagoge op een bijzondere manier gestalte.

In de liturgie gaat het er om hoe we als gemeente God ontmoeten om Hem te dienen. In de gebeden in de synagoge gaat het vaak over heiliging; in de kerk is dat besef niet minder wezenlijk. Het gaat om staan voor het aangezicht van Hem die zegt: Weest heilig, want Ik ben heilig!

A. Brons
Ds. A. Brons is Israëlconsulent namens de CGK

(in samenwerking met het Centrum voor Israëlstudies)
en woont in Jeruzalem.

Dit artikel werd u aangeboden door: De Wekker

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 14 maart 2014

De Wekker | 24 Pagina's

De wortels van de kerkelijke liturgie

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 14 maart 2014

De Wekker | 24 Pagina's