Tragiek en hoop

Een interessante analyse van de boze burger was te vinden in een interview met de schrijver Arnon Grunberg (ND, 15 maart 2018), naar aanleiding van zijn essay over dit onderwerp.¹ Grunberg stelt dat ‘de boze burger’ is ontstaan doordat mensen niet meer kunnen omgaan met het feit dat het leven tragisch is. ‘Er zit iets in het leven dat heel zwaar is.’ Hoe minder leed we echter persoonlijk ervaren, hoe zwaarder het ons treft. Inwoners van Syrië zijn blij als ze een dag niet gebombardeerd zijn, Nederlanders worden boos als hun koffer vertraagd is op het vliegveld.

Beproeving
Een gelovige kan zich met het verdriet of de boosheid over zijn beproeving tot God wenden. Zo doet in de Bijbel Job dat, door Grunberg beschouwd als ‘de eerste boze burger’. Hoe kan een seculiere samenleving echter omgaan met beproevingen? De hedendaagse mens voelt zich veel minder machteloos dan Job. Hij zoekt echter wel naar een schuldige van het leed dat hem treft, en vindt die in de overheid als de hedendaagse vervanger van God.
Grunberg komt in zijn analyse van de moderne mens uit bij Job. Het is de vraag of de vergelijking tussen Job en de boze burger helemaal opgaat – Grunberg wijst zelf vooral verschillen aan. Het is echter niet vreemd dat hij voor een typering van het menselijk bestaan uitkomt bij de Bijbelse wijsheidsliteratuur. Treffender dan Job lijkt me in dit opzicht het boek Prediker.

Prediker vraagt naar de zin van het leven. Is er wel orde en rechtvaardigheid in de wereld? Heeft het leven wel zin? Treft alle mensen uiteindelijk niet hetzelfde lot? Kernwoord van het boek is ‘ijdelheid’. Alles is een en al vluchtigheid, lucht en leegte. Het leven is een zucht, een windvlaag. Telkens onderzoekt Prediker nieuwe dingen om te zien of die standhouden. Maar of mensen nu hard werken of plezier maken, zwoegen of genieten, het gaat allemaal voorbij. Elke keer is de conclusie dat het ‘ijdelheid en najagen van wind’ is. Dat is het menselijk leven, zegt Prediker: de wind achterna rennen; het put je uit en je bereikt er niets mee. Waar het in het leven om gaat, echte wijsheid of echt geluk, dat ligt buiten ons bereik. Gód geeft wijsheid, kennis en blijdschap (Pred. 2: 26). Grunberg concludeert in zijn essay treffend dat de seculiere mens het vertrouwen van Job mist. ‘En dat is ook het ware probleem van de economie, dat de welvaart, de materie, nooit het geloof van Job kan vervangen, dat wij het lijden nooit alleen met onze bankrekening kunnen verslaan.’ Van welvaart heb je nooit genoeg en het levert ons blijkbaar ook geen veiligheid en tevredenheid op. ‘We genieten ons te pletter,’ zei de Belgische schrijver Paul Verhaeghe in een interview, ‘maar niemand is tevreden.’

Zinloosheid
Deze analyse van hedendaagse auteurs en van Prediker lijkt me bijzonder herkenbaar. Wij leven in Nederland in vrijheid en welvaart. Voor veel mensen zelfs: grote rijkdom en eindeloze keuzemogelijkheden. Maar tegelijk met een grote druk. De mogelijkheid van gemiste kansen maakt mensen onzeker. En als je bij zoveel mogelijkheden verkeerd kiest, is het ook je eigen schuld. Hoeveel mensen zijn er daarom niet die alles hebben wat ze kunnen kopen, maar toch een geweldige leegte ervaren vanbinnen. Allerlei vormen van oosterse meditatie die je leren om tot rust te komen en het heden te aanvaarden zijn niet voor niets zo populair. Anderen lopen vast, terwijl aan de buitenkant alles hen voor de wind lijkt te gaan. Dertigers met een succesvolle carrière of jongeren tijdens hun studietijd komen de vragen tegen die Prediker aan de orde stelt: wat is eigenlijk het doel van mijn leven, waar doe ik het allemaal voor? Dat levensgevoel gaat ons niet voorbij. Ook bij het werk in de kerk komt de vraag soms op je af: waar doe ik dit eigenlijk voor, heeft het wel zin?

De vruchteloosheid van het leven kun je duiden als een gevolg van de zonde. Het zijn de dorens en distels van het moderne leven. Niet toevallig krijgt vlak na de zondeval een kind de naam Abel, in het Hebreeuws hetzelfde woord (hebel) als de ijdelheid in Prediker. Er is wel gezegd: Prediker laat zien hoe een leven zonder God is. Ik zou eerder zeggen: Prediker heeft diep en trefzeker gepeild hoe het leven op aarde is, voor iedereen; alleen als je zonder God leeft, is dat ook het hele verhaal.

Toch is Prediker geen somber boek. Het roept ook op om te genieten van het leven met de vrouw die je liefhebt (Pred. 9: 7-8). En de relativering van alle menselijke inspanningen kan ons ook leren om onszelf niet te overvragen of overschatten en om te genieten van de kleine dingen. De mooiste illustratie dat Prediker wel realistisch maar niet somber is, is misschien wel hoe dit boek gebruikt wordt in het Jodendom. Prediker wordt voorgelezen tijdens het Loofhuttenfeest. Dat is een feest van uitbundige vreugde over het goede dat God geeft en over Zijn trouw in de geschiedenis. De verbinding van Prediker met het Loofhuttenfeest is niet bedoeld om een domper op die vreugde te zetten, maar wel om te zien dat echte wijsheid en geluk alleen bij God te vinden zijn.

Pasen
Antwoord op de vruchteloosheid en het tragische van dit leven vind je pas echt op Pasen. Prediker vond uiteindelijk geen antwoord op zijn vragen. In dit boek, zoals vaak in het Oude Testament, lijkt de dood het einde te zien. Alle mensen, en zelfs mens en dier, ondergaan hetzelfde lot. Prediker kon het antwoord ook nog niet vinden; dat antwoord klinkt op de Paasmorgen.

Op Golgotha bereikt het menselijk onrecht pas echt zijn hoogtepunt. Het kruis van Christus is de grootste demonstratie van leegheid, van ónze leegheid, onze schuld voor God. Zinlozer en schuldiger kan het niet. Jezus Christus heeft zelf dat lijden op zich genomen en zo de leegte van een leven zonder God ontmaskerd. Was er ooit grotere onrechtvaardigheid en diepere eenzaamheid dan Zijn Godverlatenheid? Daarom is Jezus Christus de Hogepriester bij wie je met alle vragen en wanhoop terecht kunt. Hij is in alles verzocht geweest zoals wij.
Maar juist zo heeft Christus de dood en de zonde, met alle zinloosheid als gevolg daarvan, overwonnen. En de levende God vult het meest zinloze, de dood van Zijn geliefde Zoon, met de diepste zin. Het kruis blijkt de bron van het leven en vanaf het kruis en vanuit het open graf valt er licht over ons leven, dat anders zo zinloos zou zijn.

Met de opstanding van Christus wordt alles anders. Op Pasen gaat Prediker pas echt open. Dat zie je gebeuren bij de discipelen. Zij zien geen enkele zin meer als hun Heiland gestorven is. We dachten dat Hij Israël verlossen zou, zeggen de Emmaüsgangers – ze praten in de verleden tijd, het is voorbij. Maar als de discipelen Jezus zelf ontmoeten als de Opgestane, wordt alles anders. Er is levende hoop, schrijft Petrus, door de opstanding van Jezus Christus uit de doden.

Omdat het Pasen is geweest, is er hoop voor wie het leven zoekt bij de opgestane Heere. Dan is het leven en ons werk ook niet zinloos meer. Paulus’ grote hoofdstuk over de opstanding eindigt met een geweldige bemoediging: ‘wees standvastig, onwankelbaar, altijd overvloedig in het werk van de Heere, in de wetenschap dat uw inspanning niet ijdel, niet tevergeefs is in de Heere’ (1 Kor. 15: 58). Die belofte mag ons moed geven en dat is een boodschap van hoop om door te geven. Zonder Pasen was het leven inderdaad leeg. Maar omdat Christus is opgestaan, heeft het leven zin. Wat hebben wij en wat heeft de wereld het evangelie van Pasen nodig!

Noot
¹ Arnon Grunberg, De eerste boze burger. Over de jacht op het paradijs en andere illusies (Amsterdam 2017).

A. Versluis
Ds. A. Versluis is predikant te Ouderkerk aan de Amstel en lid van de redactie

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen