Stilte als kunst

Kunst in de kerk
Zo’n ervaring zul je in een gemiddeld christelijk-gereformeerd kerkgebouw minder snel hebben. Terwijl de kerk der eeuwen ons heel wat kunst aanreikt, is daar in de meeste gereformeerde kerken weinig van terug te vinden. De Reformatie nam radicaal en soms hardhandig afscheid van beelden in de kerk. God wil ons niet door stomme (in de betekenis van: zwijgende) beelden onderwijzen, maar door de levende verkondiging van Zijn Woord (Heidelbergse Catechismus, antw. 98). Daarachter zit de overtuiging dat God in het bijzonder werkt door de prediking (‘het geloof is uit het gehoor’) en dat de levende God nog steeds tot ons spréékt door Zijn Woord.

In de meeste afgescheiden kerken is weinig kunst te zien. Ook het kerkgebouw zelf is in veel gevallen geen wonder van artistiek vernuft. Vaak was dat ook expliciet niet het doel. Het gaat immers om de prediking. Wat heb je dan feitelijk meer nodig dan één plaats om te staan en veel plaatsen om te zitten?
Toch kan de vraag gesteld worden of het gesproken Woord als aanvulling ook niet beleving nodig heeft. Het primaat van het Woord sluit niet alle vormen van zien en voelen uit. Het geloof is uit het gehoor, maar geloven blijft niet bij luisteren alleen. Daarbij kunnen we allereerst denken aan de sacramenten, als een zichtbaar en tastbaar teken bij het Woord. Maar zou de schoonheid van een gebouw of kunst die past bij het Woord en de aandacht richt op het Woord ook niet van belang kunnen zijn? Kunst spreekt een eigen taal en kan wel een boodschap overbrengen. Een van de ‘Goudse glazen’ in de Sint Jan legt op zo’n prachtige manier de verbinding tussen Jona en de opgestane Christus dat een gesprek daarover (dat dan weer wel) voor mij de boodschap van het boek openlegde en me heeft gestimuleerd tot een serie preken over Jona.

Gebouw
Wat me in oude kerken altijd ook treft, is wat het gebouw zelf oproept. Zo’n eeuwenoude, grote kerk ‘doet’ wat met je. Je voelt je kleinheid als mens in de grote ruimte en je hoort de stilte. Dat besef van menselijke kleinheid was er al in het bouwen. Niet zelden maakte de architect die begon, de voltooiing van de kerk niet mee, omdat het bouwen langer dan een mensenleven duurde. Het ging echter niet om een menselijke prestatie, maar om een gebouw voor God; sommige versieringen waren voor mensen in de kerk niet eens te zien.
In die oude kerken is alles gericht op het centrum. Zelfs de (qua zitcomfort beroerde) kwaliteit van de banken en de lichtval maken duidelijk dat het eigenlijke dáár gebeurt, in het hart – de plaats waar in de meeste oude kerken het altaar staat. Natuurlijk kun je daar vanuit gereformeerd perspectief naast zetten dat in een gereformeerde eredienst het eigenlijke óók in de banken gebeurt, waar de Heilige Geest het Woord in de harten wil brengen en vrucht laat dragen. Bovendien past mij als predikant enige voorzichtigheid – mensen zullen best een goede bank nodig hebben om naar mijn preken te luisteren. Laten mensen dan vooral geen last van hun lichaam krijgen, dan kan alle aandacht gericht zijn op de boodschap die klinkt.

Gewijde stilte
Zo’n grote, oude kerk roept een bepaalde sfeer op, een gewijde stilte, die niet alleen weldadig aandoet te midden van een drukke stad, maar je ook meer ontvankelijk lijkt te maken voor het heilige. De ervaring zo’n gewijde stilte in een grote kathedraal, dat missen onze kleine kerkjes. Nu is je overweldigd voelen en tot rust komen niet hetzelfde als een Godsontmoeting, maar het kan wel een middel zijn. De HEERE ontmoette Elia op de Horeb niet in het geweld van de natuur, maar in het suizen van een zachte stilte. Ook verschillende psalmen spreken over het stil worden voor God. ‘Mijn ziel is stil voor God’ (Ps. 62). ‘De lofzang is in stilte tot U, o God’ (Ps. 65).
Ook de tempel was een indrukwekkend groot gebouw, zoals iedereen merkt die de restanten ervan bezoekt. Volgens een oud Joods geschrift, de Aristeasbrief (2e eeuw v.Chr.), was het daar eveneens stil. ‘Er heerst een absolute stilte, zodat je zou kunnen denken dat er geen mens in de Tempel aanwezig is, terwijl er toch tegen de zevenhonderd dienstdoende priesters zijn, alsmede een aanzienlijke hoeveelheid mensen die hun offers komen brengen. Maar alles wordt voltrokken met heilige schroom op een wijze die de grote godheid waardig is.’ (Aristeas 95; vertaling T.M. de Wit-Tak). Al is er over de historische betrouwbaarheid van deze brief wel de nodige discussie, het laat in elk geval zien hoe de schrijver stilte en eerbied aan elkaar verbindt. In het Oude Testament roept Prediker op om liever te luisteren dan te offeren als een dwaas. Juist voor het aangezicht van God moeten onze woorden weinig zijn (Pred. 4: 17-5: 1).

Kostbare stilte
Aan indrukwekkende kerkgebouwen zullen wij niet zo snel meer komen. Maar zouden onze kerken niet meer plaatsen van stilte mogen zijn? Wij leven in een wereld waar rust en stilte schaars geworden zijn. Elk stil moment wordt gevuld door afleiding, door muziek, door een continue stroom van berichten. Mensen zijn soms bang voor stilte en kunnen het niet meer verdragen. Zou het daarmee samen kunnen hangen dat het besef van het heilige hoe langer hoe meer verdwijnt uit onze cultuur?
Juist in zo’n cultuur zou de kerk een basis van rust mogen zijn. Als wij een kerk openstellen voor voorbijgangers, is dat al snel voor een kop koffie en zijn er mensen aanwezig voor een gesprek. Dat is waardevol, maar laten we het belang niet onderschatten dat mensen in de kerk rust en stilte kunnen vinden. Veel mensen zoeken tegenwoordig stilte in het klooster, maar het zou toch veel mooier zijn als je dat veel vaker in je eigen kerk zou kunnen vinden: een moment om stil te worden voor God, om te mediteren, te bidden. Het zou zomaar goed kunnen zijn aan het einde van een werkdag of voorafgaand aan een kerkenraadsvergadering.
Dat geldt ook voor onze kerkdiensten. Het valt buitenstaanders soms op dat er in protestantse diensten zo weinig ruimte voor stilte is. We beginnen met een stil gebed, maar daarna is vrijwel alle tijd gevuld met woorden of gezang. Het is zeker goed om met elkaar mee te leven rondom de kerkdienst, maar is juist de stilte niet een passende voorbereiding op de ontmoeting met God? Ook na de preek zou een moment van stilte goed kunnen zijn. Het gaat er immers om de woorden in ons hart te bewaren, te mediteren, te bidden; dat gaat veel beter in stilte dan in geroezemoes.
Stilte is een kunst. Stilte is kwetsbaar. Eén iemand die niet stil is, laat de rust voor velen verdwijnen. Het kan heel moeilijk zijn om zelf stil te worden, tot rust te komen voor Gods aangezicht. De kerkdienst mag ook daarin een oefening zijn, zonder allerlei dingen die ons afleiden, in een stilte die niet gespannen maar wel gewijd is. En als het stil is, kun je veel beter luisteren en zingen. ‘Mijn ziel is stil voor God, van Hem is mijn heil.’ Dat is geen kunst, maar genade.

A. Versluis
Ds. A. Versluis is predikant te Ede en hoofdredacteur van De Wekker

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen