Boekbespreking

Bart Wallet, Christendom en antisemitisme. Tweeduizend jaar confrontatie. Uitgeverij Boekencentrum, Utrecht 2017, € 12,99, 126 pagina’s, ISBN 978 90 239 5197 1
In dit boek beschrijft Bart Wallet, historicus en specialist in Joodse geschiedenis, de verhouding tussen christendom en antisemitisme, met een accent op het Nederlandse protestantisme. Het boek is verschenen ter gelegenheid van een tentoonstelling. De term ‘antisemitisme’ stamt uit de negentiende eeuw, maar wordt hier gebruikt als verzamelnaam voor alle anti-Joods denken en handelen.
Hoewel in de antieke wereld ook anti-Joodse uitingen voorkwamen, werd het anti-judaïsme pas in het vroege christendom structureel en gericht tegen het Jodendom als geloof. Vanaf de tweede eeuw werden de Joden ervan beschuldigd ‘Godsmoordenaars’ te zijn. Augustinus daarentegen keerde zich tegen uitsluiting van Joden. In Wallets beschrijving van de vroege kerk wordt geen onderscheid gemaakt tussen het Nieuwe Testament en de daarop volgende traditie, terwijl beide vanuit christelijk perspectief uiteraard wel verschillende waarde hebben.
Vervolgens beschrijft Wallet de Middeleeuwse beeldvorming (met de sprookjes dat Joden bronnen zouden vergiftigen of kinderen zouden vermoorden), de houding tegenover de Joden in de Reformaties (Luther) en in de Nederlandse Republiek, en het moderne antisemitisme. De auteur maakt duidelijk dat er wel een lijn loopt van het christelijke anti-judaïsme naar het moderne, racistische antisemitisme, maar dat dit zeker geen rechte lijn is. In de moderne vorm is niet meer de Joodse religie het voornaamste probleem, maar de Joden als volk.
In de geschiedenis van het christendom blijkt sprake te zijn van een ‘dubbele erfenis’. Enerzijds is er een uitgesproken negatieve houding tegenover het Jodendom. Anderzijds waren er ook steeds christenen die zich inzetten om Joden te beschermen of die uitzagen naar een toekomstig herstel van Israël (Augustinus, Bernard van Clairvaux, Wilhelmus à Brakel). Pas na de Tweede Wereldoorlog vindt een omslag plaats en nemen de kerken afstand van de ‘catechese der verguizing’.
Dit boek geeft een helder overzicht van een grotendeels verdrietige en beschamende geschiedenis. De beschrijving is strikt historisch, zonder theologische duiding. In het boek zijn eerdere artikelen verwerkt, zoals te merken is aan de nogal brede beschrijving van de christelijk-sociale bewegingen. Omdat dit boek zich richt op de verhouding tussen christendom en antisemitisme, komen andere bronnen niet aan bod. De achtergronden van het huidige antisemitisme in Nederland en het Midden-Oosten komen daardoor niet in beeld. Als beknopt overzicht van de verhouding tussen christendom en antisemitisme is dit echter een waardevol boek.

A. Versluis, Ede

Ferdinand Schlingensiepen, Dietrich Bonhoeffer 1906–1945. Een biografie. Uitgeverij Kok, Utrecht 2017, € 39,99, 463 pagina’s, ISBN 9789043527514
De Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer, die zijn verzet tegen de nazi’s met de dood moest bekopen, staat terecht nog altijd in de belangstelling. Op de samenloop van zijn biografie en zijn theologie raak je niet uitgekeken.
Dit boek wordt door de uitgever aangeprezen als ‘Dé biografie die Bonhoeffer niet in een keurslijf drukt.’ Daar zit een verhaal achter. De vertalers, Gerard Dekker en Gerard den Hertog, waren kennelijk ontevreden over de recente, populaire Bonhoefferbiografieën van Eric Metaxas en van Charles Marsh. Die maken van Bonhoeffer respectievelijk een halve evangelical en een homoseksueel. Het bijzondere van Bonhoeffer is nu juist, dat hij zich niet zomaar in hokjes van ‘orthodox’ of ‘liberaal’ laat vangen.
Schlingensiepen heeft een ingekorte versie willen bieden van de gezaghebbende maar vuistdikke en ingewikkeld geschreven biografie van Eberhard Bethge uit 1967. Dan nog telt Schlingensiepens boek 463 bladzijden, maar de leesbaarheid maakt veel goed en de lezer heeft echt een goede Bonhoefferbiografie in handen.
Bovendien heeft Schlingensiepen bronnen kunnen raadplegen die Bethge nog niet voorhanden had, zoals de zogenaamde ‘bruidsbrieven’ tussen Bonhoeffer en zijn verloofde Maria von Wedemeyer.
Schlingensiepen besteedt veel aandacht aan Bonhoeffers oecumenische activiteiten en zijn vele reizen. Vooral heeft Schlingensiepen aandacht voor de wisselwerking van Bonhoeffers theologische keuzes en de keuzes in zijn leven, vooral in zijn politieke handelen. Tegelijkertijd komt de mens Bonhoeffer, die weg was van de stad Rome, van stierenvechten in Barcelona, en met wie mensen ook konden lachen, naar voren — een nuttig beeld naast de boeken van Bonhoeffer, die alle met grote ernst geschreven zijn. Maar zoals Bonhoeffer zelf al zei: laatste ernst is nooit zonder dosis humor.
Het blijft indrukwekkend om te lezen hoe de nazi’s in korte tijd de kerk in een houdgreep wisten te nemen. Interessant is de manier waarop Schlingensiepen Bonhoeffers verblijf in de gevangenis verbindt aan zijn eerdere ideaalbeeld van een predikantenseminarie als een soort klooster: zowel een monnik als een gevangene hebben immers een cel. Zo zou er veel meer te noemen zijn. Niet alleen inhoudelijk, maar ook qua vorm is het echt een fraai en compleet boek, met foto’s en goede registers. Wie eigenlijk nog eens over Bonhoeffers leven wilde lezen, maar Bethge te uitgebreid vond en zowel Metaxas als Marsh te eenzijdig, heeft nu geen excuses meer: uw Bonhoefferbiografie is beschikbaar.

A. Huijgen, Kampen

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen