(Wan)hoop in duisternis?

Psalm 88
De psalm bestaat uit een opschrift (Ps. 88: 1) en drie delen (Ps. 88: 2-10a; Ps. 88: 10bc-13 en Ps. 88: 14-19). Het eerste en het derde deel zijn klachten, in het middendeel klinken vragen. In elk van de drie delen richt de ‘ik-figuur’ het woord tot de HEERE. Het is de bidder tegenover de HEERE, anderen zijn er niet. In dat spreken blijkt de ongelijkheid tussen de HEERE en de ‘ik-figuur’ in de tekst. Er is een overwicht van ‘U’ en ‘Uw’ ten opzichte van ‘ik’, ‘mij’ en ‘mijn’. En alleen de ‘ik-figuur’ spreekt; God zwijgt! Het lijden is het gevolg van het handelen van God.
De vragen van het tweede deel verwijzen naar beelden in het eerste en derde deel. Het zijn vragen die een impliciet negatief antwoord krijgen. Met de muzieknotatie ‘Selah’ valt een stilte waaruit blijkt dat de ‘ik-figuur’ aan zichzelf is overgelaten. De intensivering en verdieping van de klachten in het derde deel zijn een aanwijzing dat de bidder zelf de vragen voorshands met ‘nee’ heeft beantwoord. Ook de uitroep ‘waarom’ suggereert dat de smekeling het antwoord al weet.
Elk deel zet in met een uitroep tot God en eindigt met een element van duisternis. De drie delen laten zich lezen als traptreden die de bidder steeds dieper in de duisternis brengen.

Oude testament
De wanhoop in duisternis klinkt in Psalm 88 tegen de achtergrond van de ballingschap. Met het beroep op de Verbondsgod klampt de ‘ik-figuur’ zich vast aan Gods beloften, maar voor de bidder lijken die vergeefs. Duisternis is het laatste woord in Psalm 88, maar is dat niet in het Psalter. Na de wanhoop van de duisternis volgt de hoop op het koningschap van de HEERE in het vervolg van het psalmboek.
In de context van het Oude Testament klinken de klachten in Psalm 88 samen met andere klachten. Evenals in Psalm 88 blijft het waarom voor Job onduidelijk. Klaagliederen komt met Psalm 88 overeen in de overtuiging dat de HEERE het kwaad heeft gegeven. Toch zijn er ook verschillen. Job komt anders dan de dichter van Psalm 88 tot de overtuiging dat God soeverein is in Zijn handelen. In Klaagliederen klinkt de belijdenis dat de zonden en ongerechtigheden tot de verwoesting en verlatenheid hebben geleid. Het lezen van de klachten in het Oude Testament maakt duidelijk dat ze overeenkomen in het uitschreeuwen van de klachten en verwijten van een gelovige tot God. Deze verscheidenheid van klachten laat zien dat er een veelkleurigheid aan verwoordingen beschikbaar is om alle nood en ellende bij God te brengen.

Nieuwe Testament
In de voortgaande openbaring van de Bijbel staat niet zozeer de oplossing van het kwaad centraal, maar de verlossing van het kwaad. In de teksten die uitdrukking geven aan diepe ellende, is er het roepen tot, hopen op en verwachten van God. Het thema van het ‘waarom van het lijden’ en de vraag ‘waar is God’ in het lijden gaat mee naar het Nieuwe Testament

Het lijden blijft een realiteit waarmee geworsteld wordt; niet op alle vragen is een antwoord voorhanden (1 Kor. 13: 12; 1 Joh. 3: 2). De reactie van Jezus op de dood van Lazarus is zeer emotioneel en vol van verzet en woede om dat lijden (Joh. 11: 33-38). Hij huiverde bij het vooruitzicht van het grote lijden dat stond te gebeuren (Mat. 26: 37-42). Ook stelde Hij midden in het lijden de vraag naar het ‘waarom’ (Mat. 27: 45; Marc. 15: 34). De ervaring van het lijden maakt op een pijnlijke manier de gebrokenheid zichtbaar in deze wereld. Een gebrokenheid waar Jezus midden in heeft gestaan en beslissend in heeft ingegrepen door in het lijden onder te gaan tot in de duisternis van de dood. Maar in Zijn opstanding blijkt dat dood, lijden en duisternis niet het laatste is. Het vertrouwen op de gerechtigheid en de wijsheid van de HEERE heeft zijn bevestiging gekregen in Christus (1 Kor. 1: 30).

Lucas 23
Lezing van Psalm 88 vanuit nieuwtestamentisch perspectief laat de concreetheid en bitterheid van het lijden en de ervaring van Godverlatenheid staan. Maar het geheel van de Bijbel laat zien dat het laatste woord van Psalm 88 wel het laatste wanhopige woord van een mens kan zijn, maar dat duisternis niet het laatste woord van God is. Hij heeft zich uitgesproken in Zijn Zoon. Dat blijkt met name uit de manier waarop in Lucas 23 de woorden van Psalm 88 meeklinken. In dit gedeelte is een zin te vinden die linkt aan Psalm 88:

Luc. 23: 49a “En al Zijn bekenden stonden op afstand …”
Ps. 88: 9a “Mijn bekenden heeft U van mij weggedaan …”

Met het zien dat ‘alle vertrouwelingen op afstand stonden’ betrekt Lucas Psalm 88 in de beschouwing van de gebeurtenissen op Golgotha. Die laten zich beschrijven in de beeldtaal van Psalm 88. De duisternis die viel over de kruisheuvel (Luc. 23: 44-45) is te vereenzelvigen met de duisternis die Psalm 88 beheerst in alle drie de delen van het lied; het kwijnen van het oog door de ellende (Ps. 88: 10a), duisternis in het land van vergetelheid (Ps. 88: 13) en in het laatste deel dat zijn vertrouweling alleen de duisternis is (Ps. 88: 19). Op Golgotha voltrekt zich het oordeel van God.
Toch zijn er verschillen. Het ‘luid roepen’ van Christus is niet het ‘schreeuwen’ van Psalm 88. In die duistere omstandigheden neemt Hij zelf Psalm 88 niet op de lippen om klachten te uiten of God ter verantwoording te roepen. De woorden die Hij spreekt, laten zien dat Hij de regie heeft door Zijn geest in de handen van Zijn Vader te leggen. In het spreken enkele uren eerder bleek al dat Hij geen slachtoffer is. Hij spreekt heilsbeschikkend in het toegang verlenen van een van de andere gekruisigden tot het hemelse paradijs (Luc. 23: 43).

In de duisternis van Psalm 88 blijven de wanhoopsvragen onbeantwoord en blijft de klemmende vraag ‘waar is God?’ In het zien op Christus krijgen de vragen naar de goedertierenheid, trouw, wonderen en gerechtigheid van de HEERE antwoorden. In de paradox van de drie uur durende duisternis onthult zich door het scheuren van het tempelgordijn de verbergende God. Het naderen tot de dood en dalen in het graf is in Psalm 88 een verschrikking waar elke herinnering verdwenen is (Ps. 88: 6). Zo niet voor Jezus: Hij zal een medekruiseling gedenken. Wat de dood en het graf is in Psalm 88, is dat het niet voor Jezus in Lucas 23.
De gebeurtenissen op Golgotha laten zich beschrijven met beelden van Psalm 88, maar Luc. 23: 49 contrasteert met de wanhoop van Psalm 88. De betekenis van deze verbinding is dat Jezus hét antwoord is op de vragen van het lijden. Hij heeft de macht van de dood verslagen en de scheiding tussen God en mens weggenomen.

J. van Vulpen (inmiddels predikant CGK Urk-Maranatha) werd bij het schrijven van zijn masterscriptie ((Wan)hoop in duisternis? Tekstanalyse en contextuele lezing van Psalm 88.) begeleid door prof. dr. H.G.L. Peels.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen