Digibron cookies

Voor optimale prestaties van de website gebruiken wij cookies. Overeenstemmig met de EU GDPR kunt u kiezen welke cookies u wilt toestaan.

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies

Noodzakelijke en wettelijk toegestane cookies zijn verplicht om de basisfunctionaliteit van Digibron te kunnen gebruiken.

Optionele cookies

Onderstaande cookies zijn optioneel, maar verbeteren uw ervaring van Digibron.

Bekijk het origineel

Boekbespreking

Bekijk het origineel

+ Meer informatie

Boekbespreking

4 minuten leestijd Arcering uitzetten

K.H. Miskotte, Uit de dagboeken 1938-1940. Verzameld werk 5c. Uitgeverij Kok, Utrecht 2018, € 49,99, 965 pagina’s, ISBN 9789043530040

De dagboeken van K.H. Miskotte (1894–1976) bieden een blik in zijn ziel. Je ziet zijn werkkracht en zijn geloof, maar ook zijn twijfel en onmacht. Dit deel van de verzamelde dagboeken (onderdeel van het verzameld werk) beslaat de jaren 1938–1940, die voor Miskotte veelbewogen jaren waren, en waarin hij van Haarlem vertrok naar het bruisende Amsterdam. Nu was Miskotte van zichzelf al een veelbewogen mens. Diep geraakt door muziek en poëzie (vooral van Rilke), gevoelig voor stemmingen, opgeroepen door het weer, de cultuur en de politieke omstandigheden. Wat die laatste betreft: in de dagboekaantekeningen zie je de donkere wolk van het nazisme komen aandrijven. Miskotte heeft eraan geleden.

Ook persoonlijk en geestelijk leed Miskotte. Als hij een boek leest over hoe je eigenlijk huisbezoek moet doen, verwijt hij zichzelf dat hij de mensen meer zou moeten opzoeken, en meer hartstocht in zichzelf zou moeten bespeuren voor hun zielen. Hij voelt zich onmachtig, juist vanwege zijn eigen twijfel en tweespalt. Op 8.2.1938 beschrijft hij zichzelf als ‘zéér ongelovig, opstandig, gespleten, geen leider en geen christen, niets, leeg, een opgeblazen vod – met veel gevoel, maar zonder hart, met veel verstand maar zonder denkkracht, met veel eigens maar zonder karakter.’ Miskotte twijfelt ook of hij wel in het ambt mag blijven, en vervolgens of hij wel in de kerk zal blijven als hij uit het ambt treedt. Als hij na de avonddienst van 20.2.1938 zijn vrouw eigenlijk niet kan verklaren dat Christus de toorn van God gedragen heeft, verwijt hij zichzelf een ‘cerebraal geloof, een broeikas-geloof’. Even later: ‘Mijn heidens bloed rijst op.’ Juist in die twijfel en aanvechting komt Miskotte nabij en is zijn geloofservaring levensecht.

Haast ongeloofijk is de productiviteit van Miskotte. Hij sliep weinig, verslond boeken en schreef ook het nodige. Als een bezetene werkte hij om zijn grote werk Edda en Thora gereed te krijgen ‘voor de Hunnen binnenvallen’ (8.9.1939). In dit boek vergelijkt hij het Germaanse en het Bijbelse denken. Intussen neemt hij het zichzelf kwalijk dat er soms zo weinig uit zijn handen komt. ‘Nooit schijn ik te zullen leren mijn tijd economisch te besteden’ (31.10.1939).

Het is verbazingwekkend hoe Miskotte trefzeker theologische stromingen plaatst – en soms afschrijft. Het Réveil ‘is in zijn gevoelswijdte te eng’ en heeft ons te christelijk gemaakt. Het neocalvinisme biedt ‘simplistische positiviteit.’ Vol waardering is Miskotte voor Karl Barth. Als op 11.1.1938 het tweede deel van Barths Kirchliche Dogmatik binnenkomt, begrijpt zoon Mans ‘natuurlijk niet waarom ik het [pakket] zo haastig grijp en de touwtjes losruk en het boek zelf kus, maar misschien, hopelijk, zal hij het na dezen verstaan’.

Na 1940 maakt Miskotte nauwelijks dagboek aantekeningen meer, waarschijn lijk om te voorkomen dat de bezetter iets onwelgevalligs in zijn notities zou vinden. Dit deel ‘Uit de dagboeken’ is dus het laatste. Dat is ook wel goed, gezien de monsterlijke omvang. Wie leest zo’n boek nog? Mensen die mateloze levenslust en kwellende twijfel van binnenuit kennen, vinden in Miskotte een metgezel.

A. Huijgen, Kampen

Ds. P. den Ouden, Leven als gasten en vreemdelingen. Tertullianus en de christenen in de Vroege Kerk. Uitgeverij Den Hertog, Houten 2018, € 13,50, 100 pagina’s, ISBN 978 90 331 2892 9

Ds. P. den Ouden, hersteld hervormd predikant in Katwijk, bezit een vruchtbare pen. Van hem verschenen al meer kerkhistorische publicaties, bijvoorbeeld over Luthers brieven van de Wartburg en over het huwelijk bij de puriteinen.

Dit boekje gaat over een ander tijdvak, de periode van de Vroege Kerk (ca. 33-500). In een inleiding en achttien hoofdstukjes van elk zo’n vijf bladzijden behandelt ds. Den Ouden de figuur van Tertullianus en diens verdedigingsgeschrift Apologeticum.

Tertullianus leefde van ongeveer 155 tot 220 in Carthago (het huidige Tunis), op dat moment een belangrijk christelijk centrum in het Romeinse Rijk. Al wordt Tertullianus in strikte zin niet tot de kerkvaders gerekend, zijn werk is van grote invloed geweest op Cyprianus en later ook op Augustinus. Apologeticum wordt wel als zijn hoofdwerk beschouwd. Hij geeft er een uiteenzetting van het christelijk geloof, weerlegt allerlei beschuldigingen en misverstanden en stelt het heidense polytheïsme van zijn tijd onder kritiek.

Den Ouden volgt in zijn boekje de grote lijn van dit werk. Zijn aanpak daarbij is als volgt. Hij citeert in elk hoofdstukje één of meer kernpassages uit Apologeticum, belicht die passages vanuit de historische achtergrond en geeft de nodige toelichting, waarna hij er een aantal actuele lessen uit trekt. Zo gaat het bijvoorbeeld over ‘God kennen in de natuur’, ‘Zijn christenen a-democratisch?’, ‘Een radicale en scherpe tegenstelling’, ‘Het bloed der christenen is een zaad’. Duidelijk wordt hoe de vroegchristelijke apologeten enerzijds het contact met hun niet-christelijke medeburgers zochten, terwijl ze anderzijds een pleidooi voerden voor christelijke vreemdelingschap.

Het boekje, dat teruggaat op artikelen in het kerkblad van de Hersteld Hervormde Kerk, biedt een goede eerste kennismaking met Tertullianus en zijn opvattingen. Aanbevolen.

A.J.T. Ruis, Rotterdam-Kralingen

Dit artikel werd u aangeboden door: De Wekker

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 19 juli 2019

De Wekker | 20 Pagina's

Boekbespreking

Bekijk de hele uitgave van vrijdag 19 juli 2019

De Wekker | 20 Pagina's