'Democratie vraagt loyaliteit, maar die is niet af te dwingen’

Vraaggesprek met dr. Klink

De democratieën van Europa en de Verenigde Staten zijn geworteld in de joodse en christelijke cultuur. Met vallen en opstaan zijn in deze cultuurkringen democratische rechtsstaten gegroeid, met belangrijke vrijheden jegens de overheid.

door dr. K. van der Zwaag REDACTEUR VAN ZlCHT

Van nieuwe burgers vragen wij dat zij de waarden van de democratische rechtsstaat onderschrijven, steunen en zich ermee vereenzelvigen. Dat is natuurlijk nooit af te dwingen: loyaliteit verdraagt zich niet met dwang, maar als overheid kun je er wel aan bijdragen. Dat zegt dr. A. Klink, directeur van het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA. Hij is samen met mevrouw P. van der Burg de schrijver van de studie Investeren in integratie. In het verlengde van premier mr. J. P. Balkenende's Wat ons bindt: de fundamenten van de Nederlandse samenleving kiest deze studie vooral een sociaal-culturele invalshoek. De (rechtsstatelijke) culturele kenmerken van de westerse en Nederlandse samenleving passeren de revue. De historische achtergronden van migratiepatronen worden verkend en vergeleken met huidige tendensen. De relatie tussen religie en rechtsstaat, de betekenis van de islam en de cultuurpolitieke rol van de overheid komen alle aan bod. Daarnaast gaat de studie in op cultuurdragende en - overdragende instituties: het gezin, de wijk, de school, de rechtsstaat en de religieuze gemeenschappen. Van daaruit wordt vervolgens tal van beleidsvoorstellen geformuleerd, voorstellen die van betekenis zijn voor de integratiepolitiek in de komende jaren. Veel van hetgeen het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA heeft aanbevolen, staat nu in het regeerakkoord of in de beleidsstukken van het kabinet: zwaardere eisen rond inburgering, vrije keuze rond de opleiding, de eis dat men in het land van herkomst al basisvaardigheden Nederlands moet hebben geleerd voordat er een tijdelijke verblijfsvergunning kan volgen, scherpere eisen rond de toetreding tot de WAO en de introductie van speciale schakelklassen of taalschooltrajecten om nieuwkomers eerst de taal te laten leren voordat het regulier onderwijs wordt gevolgd, etc.

Veeleisend

Het vragen van loyaliteit aan de democratische rechtsstaat roept een integratiepolitiek op die veeleisend is, aldus dr. Klink. "Veeleisend in die zin dat nieuwkomers zich de taal van ons land eigen maken, iets leren over de geschiedenis en cultuur van ons land en van het Westen in meer algemene zin, dat zij participeren in de samenleving dat zij in beginsel in het eigen levensonderhoud voorzien en werken aan de eigen integratie. Het CDA verschilt in die

zin van andere politieke partijen, dat het veel meer oog heeft voor de betekenis van religie in de samenleving: voor de kansen die bijvoorbeeld de islam biedt, maar ook de risico's die in fundamentalisme schuilen. Vandaar dat het CDA enerzijds een warm voorstander is van bijzondere scholen, maar anderzijds niet blind wil zijn voor de risico's van extreme standpunten.”

Van nieuwe burgers vragen wij dat zij de waarden van de democratische rechtsstaat onderschrijven, steunen en zich ermee vereenzelvigen. Dat is natuurlijk nooit af te dwingen: loyaliteit verdraagt zich niet met dwang, maar als overheid kun je er wel aan bijdragen.

Is er inderdaad sprake van het multiculturele drama?

”Ja, de discussies in Rotterdam bewijzen dat weer eens. Paul Scheffer wees al op het gebrek aan scholing, het ontstaan van een onderklasse, op het gevaar van segregatie en dergelijke. Voor Nederland, dat zo sterk gewend geraakt was aan de idee dat in dit land iedereen zijn eigen overtuiging, hoe buitenissig ook, kon ventileren en uitleven, was het ook een beetje een schok om te ervaren dat ons land ook een morele identiteit heeft: een identiteit die grenzen stelt aan intolerantie, aan een achtergestelde positie van de vrouw, aan extremisme etc. Die begrenzingen gelden overigens voor iedereen: allochtonen en autochtonen.”

Wat is voor u de kernwaarde van de democratie?

Wat zijn de grenzen als het gaat om de integratie?

”Een van de belangrijkste kernwaarden van de democratie is het persoonlijke recht verstoken te blijven van dwang bij het vormen en uitdragen van een levensbeschouwing.

Als het gaat om integratie is het niet tolereren van die dwang erg belangrijk. Daarom willen we ook vermijden dat er tussen mensen afhankelijkheden ontstaan die vatbaar maken voor misbruik.

Iemand die de Nederlandse taal niet spreekt, die niet in staat is om te werken etc. wordt te snel afhankelijk van de bijvoorbeeld wel Nederlands sprekende en betaald werkende partner.

Dat leidt te gemakkelijk tot uitwassen. Dat zien we ook in allochtone kringen, in blijf-vanmijn-lijf-huizen etc.

Daarmee is overigens niet gezegd dat excessen schering en inslag zijn en zeker niet dat de hier geborenen en getogenen gecultiveerdere mensen zijn. Zo'n stelling zou weer van weinig mensenkennis getuigen.”

Welke rol mag de godsdienst spelen in de samenleving?

”Godsdienst is van grote betekenis in de samenleving, of we dat nu willen of niet. Religie raakt diepste motieven van mensen en kan bovendien niet verengd worden tot de privé-sfeer. Dat is ook helemaal niet erg, integendeel. De joodse en christelijke religie zijn van buitengewoon grote betekenis voor ontstaan en behoud van de democratische rechtsstaat. Ik wijs op de vrijheid van godsdienst, de gewetensvrijheid, etc: fenomenen die samenhangen met de verinnerlijking van het geloof in met name het Nieuwe Testament.

Toen Jezus de wet radicaliseerde en om innerlijke omkering vroeg, was wel duidelijk dat het zwaard, de macht etc. in dat domein niets te zoeken hadden: een basis voor vrijheidsrechten en voor de integriteit van de persoonlijke levenssfeer. Iets van die noties vind je ook bij JVIevlana, de grondlegger van de soefies in de islam, zonder dat ik beide overigens op een lijn wil zetten. Jezus droeg naar mijn stellige overtuiging immers goddelijke autoriteit. Iemand als Mevalana niet.

Godsdienst is cultuurscheppend en altijd van maatschappelijke betekenis. Wie dat probeert te ontkennen probeert om godsdienst en bijvoorbeeld politiek te scheiden (Frankrijk, Turkije) loopt risico's. Zo blijft de godsdienst als het ware ongecultiveerd; een soort bron van ongerichte energie en emoties die gemakkelijk kunnen ontsporen.

Daarom is de zogenoemde "laicité" een kortzichtige grondslag voor staat en politiek. Godsdienst kan ook gemakkelijk misbruikt worden: om mensen op te zwepen, om ethische rigorisme op te leggen, om met de religieuze boodschap in de hand te ander moreel de ogen uit te krabben etc. De overheid mag en moet erop toezien dat het belijden en uitdragen van een godsdienst binnen de kaders van de rechtsstaat blijft.”

De scheiding van kerk en staat is wat mij betreft ontzettend belangrijk. Het gaat hier om, als ik het wat klassiek mag zeggen, twee instituties met heel verschillende mandaten.

Wat is de taak van Je overheid: regeren volgens welomlijnde beginselen of slechts administreren zonder inhoudelijke visie?

”Het eerste is het geval. Zonder visie en zonder beginselen is er geen samenhangend beleid. Bovendien, de politieke agenda staat bol van de normatieve vraagstukken: rond begin en einde van het leven, rond de betekenis van het gezin en van kinderen in de samenleving, rond de solidariteit met kwetsbaren en ouderen. Bij dergelijke vraagstukken kun je niet zonder een moreel kompas. Dat geldt ook voor het milieu of voor de buitenlandse pohtiek, bijvoorbeeld ten aanzien van het Midden-Oosten.”

Hoe staat u tegenover de scheiding tussen kerk en staat en is deze misschien toe aan herdefiniëring gezien het belang van de publieke rot van de godsdienst, waarvoor onder meer burgemeester Cohen pleit?

”De scheiding van kerk en staat is wat mij betreft ontzettend belangrijk. Het gaat hier om, als ik het wat klassiek mag zeggen, twee instituties met heel verschillende mandaten. Dat bewustzijn is diep verankerd in het christelijke geloof. Christus sprak over aan de keizer geven wat van de keizer is. Luther sprak over een wereldlijk en geestelijk regiment. Groen van Prinsterer over de staat en kerk als 'meesters in de kring van eigen rechten'.

Dat neemt niet weg dat religie voor de samenleving van belang is: zij is niet 'op te sluiten' in de kerkelijke sfeer. Dat Cohen dat ook zo ziet, is weinig opzienbarend, maar eerder een inhaalslagje van deze prominente PvdA-er. Religie kan ondersteunend zijn voor en zelfs aan de basis liggen van de rechtsstaat, van sociale samenhang en van onderlinge betrokkenheid, maar zij kan ook ontwrichtend werken, aanzetten tot extremisme of uitmonden in idiote sekten. De opmerking dat religie bijdraagt aan het publieke belang is mij dus te algemeen. Het hangt er maar vanaf over welke religie of stroming je het hebt.”

Hoe sta het CDA tegenover de islam ? In hoeverre staat de positieve bejegening van deze religie bij het CDA haaks op het christelijk karakter van de overheid?

'De islam kent erg verschillende stromingen. Het soefisme spreekt me persoonlijk veel meer aan dat het vooral op regels gerichte soennitische geloof. Dat neemt niet weg dat het CDA een partij is die haar inspiratie aan de Bijbel en het Evangelie wil ontlenen en niet aan de Koran of de hadith. Dat er moslims in het CDA actief zijn, doet daaraan niets af. Politiek gezien wil het CDA ook aan de islam alle rechten geven die christenen en bijvoorbeeld humanisten in onze samenleving toekomt. In die zin is er sprake van een positieve bejegening, maar dat neemt weer niet weg dat wij buitengewoon alert zijn op risico's van extremisme. Ik ben het met Sini eens die stelde dat de islam geen echte democratische traditie heeft. De uitdaging is om die te ontwikkelen. Voor de toekomst van onze rechtsstaat is dat behoorlijk belangrijk. Dat bereiken we niet als we mos-

lims geen recht op bijvoorbeeld eigen scholen geven, etc. Dan verhinder je moslims om hun geloof op een constructieve manier te verknopen met onze samenleving en met de democratie. We bereiken dat ook niet door een alles ontziende tolerantie of onverschilligheid. Als er in moskeeën of islamitische scholen zaken niet door de beugel kunnen, moet daaraan paal en perk worden gesteld. Staat dit haaks op het christelijke karakter van de overheid? De overheid is gehouden om te zorgen voor rechtvaardige samenlevingsverhoudingen, voor een maatschappij die menselijke ontplooiing mogelijk maakt in die zin dat mensen via het dragen van hun verantwoordelijkheden moreel en geestelijk kunnen groeien. Daarbij horen fundamentele vrijheidsrechten en die gelden ook voor moslims. Dat is en blijft een belangrijke bouwsteen van het christen-democratisch denken.”

Wat vind u van het standpunt van de SGP ten opzichte van de islam? Is de SGP in ivecrivil van haar theocratische ambitie toch duidelijk democratisch (gezind? En staat artikel 36 NGB bijvoorbeeld haaks op het streven naar integratie?

”Veel hangt af van de interpretatie van artikel 36. Wie andere godsdiensten letterlijk wil uitroeien, draagt natuurlijk weinig bij aan de integratie. Artikel 36 maakt het voor de tegenvoeters van de SGP wel gemakkelijk om hen van een ondemocratische gezindheid en zelfs van verscholen extremisme te beschuldigen. Je komt ook geestelijker interpretaties tegen van artikel 36. Ik vermoed dat een en ander binnen de SGP heel divers zal liggen, maar constateer wel dat juist het bevindelijke karakter van de gereformeerde gezindte uw kringen feitelijk enorm terughoudend maakt om dwang en macht te bepleiten. Die terughoudendheid heeft mijns inziens te maken met het juiste inzicht dat geloof vooral een zaak van het hart is en niet van uiterlijkheden. De overheid kan dat hart niet bereiken. Bovendien is er het gezonde besef dat een afgedwongen christelijke levenswandel ook weinig om het lijf heeft en eigenlijk aflceer moet wekken.”

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen