De markt faalt, de burger betaalt?!

FORUM

Ir. H. Kievit, econoom en redactielid van Zicht

Ais de mari< t faalt, dan l< oopt de staat - lees: de belastingbetalers - toch gewoon het bedrijf? ! Anders verliezen diezelfde belastingbetalers het vertrouwen. Vertrouwen waarin? In zichzelf? in het kapitalistische systeem? In hun pensioenvoorzieningen of hun eigen portemonnee of spaartegoeden?

Eind september besloten drie landen om 11, 2 miljard Euro te pompen in het bank-en verzekeringsbedrijf Fortis, waarvoor ze nog net geen meerderheidsbelang kregen. En dan moest ook ABN-Amro nog worden verkocht. Daar betaalde Fortis recent nog 24 miljard Euro voor. Het is de vraag of bij de huidige verkoop de helft van de koopprijs wordt verkregen. Ook werd door Fortis 5 miljard Euro afgeschreven op de balans.

Kortom in één weekend was een financiële waarde van ruim 40 miljard euro in het geding. Nog geen week later werd Fortis Nederland volledig genationaliseerd door de Nederlandse Staat, inclusief ABN-Amro, en werd Fortis België voor 75 procent doorverkocht aan de Franse bank BNP Paribas. "Ingrijpen is noodzakelijk", aldus minister Bos van Financiën: "We voelen ons verplicht om een bank als Fortis in deze roerige tijden overeind te houden. Fortis had het avontuur op eigen benen waarschijnlijk niet overleefd. Overname door de staat bleek nodig om het vertrouwen te herstellen. En in feite niet zozeer om het vertrouwen van consumenten in een bank als Fortis, maar om toenemend wantrouwen in de hele bancaire sector te voorkomen."

Inmiddels lijkt het erop dat Fortis de verdwijning nabij is. De problemen in de financiële sector zijn definitief van over de oceaan in Nederland en daarmee in Europa geland. Nadat al diverse grote banknamen het loodje hadden gelegd in het land van de ongekende kapitalistische mogelijkheden. Wie had kunnen bevroeden dat nota bene onder een republikeins-neo-conservatief bewind een groot nationalistisch reddingsplan werd bedacht, nog wel door minister Paulson? Na een roerig weekend bereikten Republikeinen en Democraten een akkoord voor een kredietplan van in totaal 700 miljard US Dollar om met publiek geld van belastingbetalers de financiële instellingen op Wallstreet te redden.

Zichtbare handschoen van de overheid

De 18e-eeuwse Britse filosoof en econoom Adam Smith wordt gezien als de vader van de moderne economie. Hij schreef in 1776 Wealth of Nations, waarin hij een lans brak voor het vrije marktmechanisme. Hij droeg verder bij aan de economische wetenschappen door te wijzen op het belang van arbeidsdeling en specialisatie, maar ook de rol van de overheid in de economie! Zijn gedachtegoed is onlosmakelijk verbonden met de liberale economische filosofie. De markt zorgt via een 'onzichtbare hand' dat het resultaat van de eigen belangen van elke persoon gezamenlijk het hoogste maatschappelijke resultaat oplevert. Hoe minder bemoeienis van de staat, hoe beter. De pure markt moet een optimaal evenwicht en maximale waarde opleveren. Deze toegevoegde waarde wordt uitgedrukt in zogeheten “margi-

naai nut”. Dit nutsdenken is diep ingeburgerd in onze maatschappij. Door de drama's in de financiële sector van de afgelopen tijd zwelt de roep om overheidstoezicht weer aan. Om de problemen binnen het als meedogenloos ervaren kapitalisme het hoofd te bieden, is de toekomst niet aan de onzichtbare hand van Adam Smith, maar aan zichtbare, weldenkende burgers, die zich gevoed weten door conservatieve religieuze en morele tegenkrachten. Met de recente problemen is dus een herbronning noodzakelijk voor de geseculariseerde mens om zijn beperkingen te kennen en zijn ongebreideldheid in te tomen. Eigenschappen als helderheid, openheid, transparantie en eerlijkheid, samen met concrete motieven en handelingen van mensen als burgers, consumenten en producenten zijn juist essentiële elementen van de vrije markt; helaas zijn deze vaak niet zodanig als ze behoren te zijn. Een open bedrijfscultuur, invoelingsvermogen voor klanten en geluiden van de werkvloer en levenswijsheid van management om een juiste samenhang te scheppen in de cultuur tussen bedrijfsonderdelen zijn van eminent belang. Wanneer dit ontbreekt, is het niet verwonderlijk dat de top van het bedrijf in een "waan van de macht" raakt. Men stijgt al hoger ten top en wordt zich pas weer bewust van de bodem, als men niet al te zachtzinnig daarop belandt. De Dow Jones en AEX-index bepalen namelijk niet het bedrijfsresultaat, maar de interacties tussen diverse belanghebbenden bij de onderneming. Dit wordt benadrukt in het economische model van het Rijnlands kapitalisme.

‘Wie had kunnen bevroeden dat onder een republikeins-neo-conservatief bewind een groot nationalistisch reddingsplan werd bedacht? ’

Roofbaronnen

In de Amerikaanse literatuur zijn de grootindustriëlen in het verleden afgeschilderd als roofbaronnen. Dit naar analogie van hertogen en baronnen, die ieder jaar erop uit trokken om te plunderen en macht en eer te verwerven. De president T.R. Roosevelt noemde hen zelf "rijke boosdoeners". Hirschman toont in zijn boek aan dat de juichende intellectuele elite in de zeventiende en achttiende eeuw het streven naar rijkdom opwaardeerde tot een eerzame ambitie. Men gebruikte de energie van de machtige adel dan niet voor andere passies, die nog vernielender waren voor de samenleving. Hebzucht werd toegestaan om erger te voorkomen. Dit was de moraal van Mandeville in zijn verhaal De fabel van de bijenkorf (1705), waar ook Adam Smith zijn welbegrepen eigenbelang op baseerde.

In het Westen is een samenleving ontstaan die de concurrentie in moreel aanvaardbare en wettige banen leidt door middel van een democratische staatsstructuur. Abraham Kuyper schreef in 1898 in zijn aan de Princeton Universiteit (VS) gehouden derde Stonelezing over "Het Calvinisme en de staatkunde", dat een staat met regels noodzakelijk is om de zonde te beteugelen. Deze maatschappelijke structuur is een neerslag van vele eeuwen, waarin de collectieve zeden zijn afgeleid van Joods-Christelijke zeden, nauw verbonden met het gebruik van principes van het Romeins recht. Dit gaf een zekere mate van bescherming tegen uitwassen. Echter, de huidige secularisatie en de globalisering van het kapitalisme hollen traditionele waardesystemen uit. Men vergeet veelal dat het maatschappelijk systeem gebaseerd op de vrije markt ook waarden als menselijkheid, rechtvaardigheid, zorg en aandacht voor de publieke zaak van Smith heeft meegekregen. Hij schreef hiertoe al eerder in 1759 het boek: "The Theory of Moral Sentiments". In dit boek gaat het over ethiek en de menselijke natuur. Volgens Smith werden mensen geboren met een moreel gevoel, een geweten, wat een product is van de natuur in de mens en niet van het verstand. Dat het Calvinisme hier een andere

morele visie heeft op de markt, moraliteit en economie, moge helder zijn. (zie hiervoor de SGP-studie over economische ordening van dr. J.J. Polder e.a.. Tussen beginsel en belang. Houten 1998).

Goede naam

Op het in 1949 door De Nederlandsche Bank uitgegeven 25-gulden biljet stond een portret van koning Salomo met een tekst uit Spreuken: Er is een, die uitstrooit, denwelken nog meer toegedaan wordt; en een, die meer inhoudt dan recht is, maar het is tot gebrek" (Spr. 11:24). Vrij vertaald naar de huidige gebeurtenissen op de financiële markten betekent deze spreuk dat degene die ook financieel aan zijn medemensen denkt, eigenlijk nooit te kort zal komen. Maar dat degene, die onrechtmatig geld vergaart - of: ijeen graait - , gebrek zal lijden. Geen gebrek aan geld, maar aan fatsoen. Dat morele fatsoen, dat aan iemands persoonlijkheid en naam is verbonden. De Spreukendichter schrijft in hoofdstuk zeven: Beter is een goede naam dan goede olie". Goede olijfolie was duur en een eerste levensbehoefte voor het voedsel. Het diende ook als medicijn. Fijne olijfolie (o.a. nardus), in bepaalde verhoudingen gemengd met specerijen als kaneel, kalmus en mirre, werd gebruikt bij het zalven van profeten en koningen. Rabbi Alshech schreef in het Talmuddisch commentaar bij deze tekst uit Spreuken 7: een goede naam is beter dan de grootheid van een koning, ofschoon hij met olie is gezalfd.”

Moreel fatsoen

Door deze problemen in de meest vertrouwde en ook meest hooghartige banksector wereldwijd is het nu zover gekomen dat de politiek een krachtige stem moet laten horen. De problemen geven tevens aanleiding tot herstel van sociale deugden, zoals moreel fatsoen, want deze vormen ontegenzeglijk een fundamentele bouwsteen in een goedgeoliede democratische samenleving. Vrije samenlevingen en ook het bedrijfsleven kunnen daarin niet succesvol functioneren als mensen bepaalde essentiële deugden missen. Of het nu misdragende jeugd, die dronken uit een horecagelegenheid komt en schade aan de samenleving toebrengt, of de leiders en topmensen uit het bedrijfsleven, die de private financiële interesse vaak meer op de voorgrond laten treden dan het ethisch besef. Daarom slaat een studie van de Teldersstichting (WD) Vertrouwen in de markt, naar een liberaalprivatiseringsbeleid (2007) de plank ook behoorlijk mis. De auteurs van deze studie willen in essentie de individuele burger kunnen laten kiezen. Men moet immers vertrouwen hebben in de markt. Maar dit vertrouwen veronderstelt wèl een moraal - en die komt niet uit de markt op, wat deze nota veronderstelt. Dat zien we nu heel duidelijk in de financiële crisis. De overheid grijpt in om het vertrouwen te herstellen en borgen, alhoewel het de vraag is of zij daar per ultimo ook toe in staat is.

‘Geen gebrek aan geld, maar aan fatsoen.’

De huidige problemen zijn dus geen uitwassen of excessen van het vrijemarktsysteem, maar van de onderliggende, funderende moraal. Want de markt heeft juist niet goed gefunctioneerd door onzorgvuldigheid, nalatigheid of zelfs corruptie. Er lijkt gelukkig een kentering in ondernemend Nederland te komen. De wal keert het schip, zogezegd. Het is namelijk al niet zo modern meer om te spreken over 'shareholdersvalue', waarbij er alleen aandacht is voor een maximale beurskoers. Aandacht voor product, klant en werknemer in wat Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen heet, komen weer nadrukkelijker naar voren. Dat geeft op lange termijn het beste rendement voor burger, consument - en ook voor de aandeelhouder.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen