Individualisme: een dubbel verhaal

Solidariteit is weer helemaal in. Het Strategisch Beraad van het CDA, dat de partij weer een visie gaf, noemt het de nieuwe betrokkenheid. “Nieuwe betrokkenheid gaat over solidariteit, over saamhorigheid met elkaar”.1
Ook in Europees verband is het populair. De Italiaanse premier Mario Monti werd afgelopen week overladen met complimenten toen hij voor het Europees Parlement zijn inzet toonde om de Italiaanse economie er weer bovenop te helpen. ‘Supermario’ wil Italië weer mee laten doen met het Europese project. De Franse Europarlementariër Joseph Daul zei onder andere: “Het Parlement wil een andere stem laten horen, de stem van een Europa dat gebaseerd is op solidariteit, verantwoordelijkheid, een Europa dat politiek geïntegreerd is. U kunt rekenen op een bondgenoot in het Europees Parlement”.2 Politieke saamhorigheid alom.
Daar zijn echter wel een kredietcrisis en eurocrisis voor nodig geweest.

Samen sterk staan in een crisis
Deze eurocrisis wordt ook bij ons gevoeld. Op 1 maart maakt het Centraal Planbureau de groeicijfers bekend. Vol angst worden deze afgewacht. Hoe doet ons land het in 2012?
Wachten ons nog drastischer bezuinigingen op tal van gebied? Dat laatste lijkt steeds aannemelijker te worden nu Griekenland op een faillissement lijkt af te stevenen. Ook landen als Ierland en Portugal moesten een beroep doen op de fondsen van het IMF en de Europese Unie. De euro redden, wordt nog een dubbeltje op z’n kant. Met een gezamenlijke aanpak wil de EU deze crisis te lijf. Desondanks klinkt er uit veel EU-lidstaten forse kritiek op het ‘casinokapitalisme’ van landen als Griekenland en Italië. Dat kapitalisme met het daaruit voortvloeiende ongebreideld materialisme, wordt als één van de oorzaken gezien van de huidige crisis. Na de kredietcrisis en in de huidige eurocrisis leek een herbezinning op materialisme op handen. Toch is er sinds 2008 weinig veranderd, want ook met protestbewegingen als Occupy wordt niet het echte probleem aangepakt. In samenhang met de twee –ismen die aangepakt moeten worden, kapitalisme en materialisme, is er namelijk nog een derde: het individualisme.
Juist deze laatste ontwikkeling lijkt de vloek van deze tijd te worden.

Ontstaan individualisme
Het filosofische standpunt over individualisme stamt af van de klassieke oudheid. De mens was het middelpunt van het heelal en was ik-gericht. In de eeuwen daarna heeft de kerk juist de gemeenschapszin sterk bevorderd en werd het individu naar de achtergrond gedrongen. De laatste eeuw werkt de toegenomen welvaart echter weer het materialisme en individualisme in de hand. Het materialisme neemt toe bij sociale gelijkheid.
Er is minder inkomensongelijkheid, minder afhankelijkheid en steeds meer keuzevrijheid. Wij richten ons leven in zoals wij dat willen. Daarbij gaat onze belangstelling in dit leven vooral uit naar productie, consumptie en handel.3 Door onze toegenomen welvaart neemt eveneens die keuzevrijheid toe. Als het ene product ons niet bevalt, nemen we een ander. De mogelijkheid om te kiezen wordt zelfs niet meer als luxe ervaren, veeleer als een recht. Deze toenemende welvaart en keuzevrijheid spelen het eigenbelang in de kaart.
Jouw keuzes zijn voor jezelf bepalend, de keuze van de gemeenschap is niet meer leidend. Dat heeft grote gevolgen.

Ik denk, dus ik ben
Individualisme is echter niet zonder meer kwalijk voor de samenleving. De Canadese filosoof Charles Taylor onderscheidt twee vormen van individualisme: authentiek individualisme en egocentrisch individualisme4.
Het egocentrisch individualisme stelt dat iedereen op eigen wijze zijn of haar leven mag leiden. Een mens ontwikkelt zichzelf in dialoog met significante anderen: mensen die er voor hem of haar toe doen. Men kent waarde toe aan verschillende zaken tegen een bepaalde achtergrond. Zo’n achtergrond noemt Taylor een betekenishorizon. Door in dialoog te gaan met anderen kan horizonversmelting plaatsvinden. Het is waardevol als mensen op hun eigen wijze vorm geven aan hun leven, maar de waarde daarvan bestaat in het licht van andere waarden die men bepaalt in dialoog met anderen. Deze houding noemt Taylor authentiek individualisme.

Authentiek individualisme
Door dit authentieke individualisme ontwikkelen mensen een sterker zelfbewustzijn. Als mensen zich minder laten leiden door regels kan dat zeer positief zijn. Creativiteit ontstaat door het loslaten van normen en regels. Groepsdenken belemmert de zelfontplooiing. Een eigen mening kan alleen gevormd worden als men voor zichzelf kan en mag denken. Deze vorm van individualisme is voor ons heel vanzelfsprekend: het bepalen van een levensgezel(lin) of studie wordt niet door de omgeving gedaan, maar zijn individuele keuzen.
Als Westerse christenen zijn wij ook individualistisch ingesteld. Ten slotte geloven wij dat ieder mens uniek is, waarde heeft en dat de gegeven talenten ontwikkeld moeten worden. Die gaven van God moeten tot Zijn eer en tot nut van de naaste aangewend worden.
Daarvoor hebben wij een eigen verantwoordelijkheid gekregen. Ook is het geloof een persoonlijke gave. De Heere Jezus spreekt dan ook vooral individuen aan.

Egocentrisch individualisme
Dat individualisme kan zich ook in een verkeerde richting ontwikkelen. Dan komt er uit het individualisme egoïsme voort. Een stukje dienstbaarheid aan de samenleving is dan niet meer aanwezig. Als keuzevrijheden ontsporen en verantwoordelijkheid ontbreekt, ontwricht dat onze samenleving. Zaken als abortus en euthanasie worden in een dergelijk klimaat vanzelfsprekend, want een ieder doet wat goed is in eigen ogen. Egocentrisch individualisme dat stelt dat een ieder zijn eigen leven leidt, vormt geen houdbaar ideaal voor een samenleving.
Ook de kerk ondervindt de nadelige gevolgen van dit egocentrisme, aangezien zij het tegenovergestelde is van gemeenschapsdenken.
De kerk bestaat door de onderlinge verbondenheid van kerkleden en door verbondenheid met God. Maar egocentrisme heeft alleen zichzelf op het oog en vernielt zo de gemeenschap.

Het tegendeel: één lichaam
Als nu dit individualisme catastrofaal inwerkt op de samenleving en deze ontwricht, zijn er dan geen alternatieven? Uiteraard kent het individualisme een tegenstander, of liever: een tegenreactie. Ietwat honend klinkt Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778) als hij schrijft: “De mens wordt vrij geboren, maar wordt alom geketend”.5 Hij hekelt met deze woorden het gedachtegoed dat elk mens in vrijheid de macht kan opbouwen om boven anderen te staan. Hij verzet zich sterk tegen de egoïstische waan, zelfzucht en verlangen naar individuele macht. Het burger-zijn, het burgerschap, houdt iets anders in. Een burger is onderdeel van een lichaam, onderdeel van de samenleving. En daardoor is een burger eigenlijk de samenleving. Hij vergelijkt het met een lichaam, waarin alle ledematen één koers varen. Wie herkent hierin niet de allegorie uit de eerste brief aan de gemeente van Korinthe? Het is de éénheid die bindt, die een gezamenlijke koers bepaalt. De algemene wil, aldus Rousseau, waarin elke burger zich vinden kan.

Collectivisme
Via de filosofen Fichte en Hegel breidde deze filosofie zich uit, en kregen we een totaal verwrongen gemeenschapsdenken bij Karl Marx en Friedrich Engels, die vooral Rousseaus kritiek op de samenleving deelden. Zoals bekend, beschreven beide filosofen in Het Communistisch Manifest (1848) hoe het kapitalistische systeem voor vervreemding zorgde onder de arbeidersklasse. De juiste maatschappij, of liever gemeenschap, is volgens Marx waar ‘burger-zijn’ en ‘mens-zijn’ samenvalt.
Hierin zien we duidelijk het collectivisme tegenover het individualisme. Misschien nog radicaler is het nationaalsocialisme: “Du bist nichts, dein Volk ist alles”, aldus de leus van het Duitse nazisme.
Opvallend dat juist in de crisis van de jaren dertig dit soort collectivisme aansloeg. Deze vormen van collectivisme hebben de wereld beïnvloed. Ze kwam overal voor, zelfs in kapitalistische landen. Toch heeft het collectivisme grotendeels afgedaan na de val van het communisme.

Communitarisme
De naam Charles Taylor is al genoemd. Hij is een groot stuwer achter het communitarisme. Als katholiek persoon hecht hij bijvoorbeeld veel waarde aan gemeenschappelijkheid van religieuze activiteiten, terwijl ons calvinistische denken meer de persoonlijke en innerlijke relatie met God benadrukt.
Het communitarisme hecht waarde aan de mens te midden van zijn of haar eígen groep of community, iets wat het individualisme juist niet kent. Is er nog een straat te vinden die zichzelf ziet als communiteit met eenzelfde wil en streven? Waar de mensen elkaar opzoeken in nood? Waar ze allemaal elkaar überhaupt kennen? Andreas Kinneging wijt het verdwijnen van deze zgn. Großfamilie aan de het oprukken van de markteconomie, waarbij flexibiliteit en mobiliteit over een geglobaliseerde wereld normaal zijn geworden. 6 Het dorp waarin je geboren werd en opgroeide, is niet meer je warme gemeenschap. Ook het kerngezin, door Kinneging geduid als Kleinfamilie, legt af in waarde. En juist deze Großfamilie en Kleinfamilie worden door het communitarisme van grote waarde geacht. En dat is zeer te waarderen, mede gezien o.a. de problematiek rondom eenzaamheid van ouderen. De maatschappelijke zorg zal opgepakt moeten worden door mensen onderling. Samenleving houdt volgens communitaristen (waaronder Philip Selznick) een eenheid van solidariteit en respect in. Deze politiek filosoof Selznick spreekt zich uitdrukkelijk uit tegen sterk multiculturele samenlevingen.
Over het algemeen zijn communitaristen sterk links georiënteerd: de staat heeft de verant- woordelijkheid community building te bevorderen, economische ongelijkheid tegen te gaan en gelijke sociale, materiële en economische kansen voor elke burger te bevorderen.

Vragen bij communitarisme
Toch is er wel kritiek te uiten op dit gedachtegoed. Allereerst biedt een community weinig tot geen ruimte voor andersdenkende minderheden. Ook Charles Taylor heeft hierop geen afdoende antwoord. Hij probeert het wel door de samenleving tolerant seculier in te richten, maar ook deze variant kan niet neutraal zijn.7 Daarnaast is het natuurlijk de vraag hoe een gemeenschap in praktijk tot stand komt en in een natuurlijke vorm zichzelf onderhoudt. Gaat deze gemeenschap door tot in het private? En is het probleem ‘eenzaamheid’ wel opgelost door community building? Wellicht is het ook juist mogelijk dat er mensen buiten de boot vallen, omdat ze niet voldoen aan het kader of de identiteit van de gemeenschap. En verder is ook niet duidelijk hoe gemeenschappen zich tot elkaar zouden moeten verhouden. De mensheid zal verdeeld worden in communities, maar onderlinge communicatie en (handels- )verhoudingen maken het voor veel mensen onmogelijk zich te binden, en vooral: zich gebonden te voelen en te weten, aan één gemeenschap.

Samen leven
De Westerse samenleving kenmerkt zich door een individualistische houding. Men denkt aan zichzelf en vergeet de ander. Het individualisme, voortgestuwd door het kapitalisme, leek het collectivisme overwonnen te hebben. Maar juist de laatste tijd is er weer meer behoefte aan solidariteit en gemeenschap. Het communitarisme biedt veel voor een hechte samenleving, maar kent ook veel bezwaren. Juist als christenen moeten we elkaar opwekken om in de samenleving niet achter kapitaal en het ‘ik’ aan te rennen, maar de verantwoordelijkheid te nemen, ook voor het geheel van de samenleving. ‘Het is niet goed dat de mens alleen zij.’

Noten
1 Kiezen en verbinden, rapport van het Strategisch Beraad, Den Haag 2012, p. 8.
2 http://www.europarl.europa.eu/news/nl/headlines/content/20120210STO37773/html/Europarlementari%C3%ABrs-prijzen-hervormingen-van-Italiaans-premier-Monti
3 A. Kinneging, Geografie van goed en kwaad (Spectrum 2010), p. 419.
4 C. Taylor, De malaise van de moderniteit (Kok 2002).
5 J. J. Rousseau, Maatschappelijk verdrag (Boom 1995), p. 43.
6 A. Kinneging, Geografie van goed en kwaad (Spectrum 2010), pp. 186 – 187.
7 M. Leezenberg, Rede en Religie (Van Gennep 2007), pp. 107 – 108.

Adriaan Otte en Hans van ’t Land, leden commissie Internationaal van SGP-jongeren

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen