‘Democratie is geen rustig bezit’

Welk cijfer zou u onze democratische rechtsstaat geven?

‘Ik ben daar niet zo somber over, in elk geval een ruime voldoende. Een zeven, zoiets. De democratische rechtsstaat is geen rustig bezit of statisch gegeven, maar constant in beweging. Vergelijk het met een zeiler die van tijd tot tijd geconfronteerd wordt met een regenbui of een vlaag wind. Gegeven die condities is een zeven een mooi cijfer. Zeker als je de stabiliteit van onze rechtsstaat afzet tegen een zwakke democratie in een land als Egypte, met alle gevolgen van dien. ’

Impliciet zegt u dat er nog wel wat verbeterslagen gemaakt kunnen worden…

‘Ons bestel gaat uit van de klassieke machtenscheiding. De wetgevende, uitvoerende en rechterlijke machten zijn idealiter in balans. Ik heb de indruk dat de verhouding tussen de uitvoerende macht en wetgevende macht nauwer is dan wenselijk, dat komt door de inrichting van ons stelsel. In Nederland voert de regering wetgeving uit en toetst zij óók die wetgeving. Bij vreemdelingenwetgeving, om maar wat te noemen, kan dat bijvoorbeeld een probleem opleveren. Als de regering in de uitvoering tegen moeilijkheden aanloopt, wordt de wet even aangepast. Het is maar de vraag of dat procedureel zuiver is. Verder wordt in Nederland wetgeving niet door een rechter aan de grondwet getoetst. In Duitsland bijvoorbeeld bestaat daarvoor een Constitutioneel Hof. Alleen is het gevaar dan aanwezig, dat zo’n instituut juridische uitspraken doet die grote politieke consequenties kunnen hebben, in het geval van Duitsland heeft het Hof zich gebogen over de rechtmatigheid van de miljardensteun aan Griekenland. Ook is de onderscheiding van de rechtsprekende macht niet vanzelfsprekend gewaarborgd. Bemoeienis van politici met lopende rechtszaken zet de onafhankelijke rechtspraak onder druk.’

Een van onze democratische tekorten is het geringe draagvlak onder de bevolking. Is dat tij te keren?

‘De scepsis over de politiek is zorgelijk, maar tegelijkertijd iets dat al decennialang voorkomt. Neem de jaren zestig met de kritiek van Provo’s en Nieuw Links op de verzuilde samenleving of de jaren negentig en het debat over de schaduwkanten van de multiculturele samenleving. Nu moet Europa het ontgelden. Dit soort sentimenten mogen er zijn, mensen moeten zich kunnen uiten. Aan de andere kant ligt er bijvoorbeeld voor het onderwijs een taak om leerlingen al vroeg uit te leggen wat de waarde is van democratie. Burgerschap en maatschappijleer zijn erg belangrijke vakken, waarin een docent de mogelijkheid heeft om wat te vertellen over de politiek, de rechterlijke macht en hoe we het in Nederland geregeld hebben.’

De politiek kampt sinds een jaar of tien met de opkomst van het populisme en het wegkwijnen van het algemeen belang. Baart dat u zorgen?

‘Populisten benoemen sentimenten en dat mag. Er moet ruimte zijn om gevoelens van onvrede te uiten. Populisten kunnen correcties aanbrengen op de democratische rechtsstaat of wijzen op ontsporingen. Tegelijkertijd moeten politici hun verantwoordelijkheid nemen voor het bestuur. Ik vind het risicovol als populisten electoraal garen spinnen door slogans als ‘de elite bestaat uit zakkenvullers’ of ‘alle rechters zijn lid van D66’. Dat leidt tot verwrongen beelden over de politiek en de samenleving.’

Politieke partijen verliezen jaarlijks leden. Is dat een teken aan de wand als het gaat om de vitaliteit van de democratie?

‘De betrokkenheid op idealen en uitgangspunten is er nog wel, maar deze uit zich niet in vaste verbindingen met politieke partijen. In dat kader zijn de dalende ledentallen een probleem. Steeds meer partijen moeten het stellen zonder een trouwe, vastomlijnde achterban. Je kunt in dat geval twee dingen doen: of samenwerken met andere politieke partijen - om mensen überhaupt te motiveren voor de politiek - of mensen meer betrekken bij je partij en misschien ook wel de niet-leden. Wat is de meerwaarde van het presenteren van een dichtgetimmerd verkiezingsprogramma op het partijcongres? Zo’n stuk kan sterker worden als het in de voorfase al met leden en buitenstaanders gedeeld wordt.’

Mensen stemmen nauwelijks nog vanuit klassenbewustzijn of in lijn met hun confessie. Mist onze democratie daardoor niet een ‘groot verhaal’?

‘Ik beschouw de ontideologisering en de secularisatie als een gegeven ontwikkeling. Het heeft geen zin om terug te verlangen naar het verzuilde verleden. Toch merk ik dat veel mensen ook geïnspireerd kunnen raken door algemenere noties. Een samenleving waarin het recht geldt, minderheden zich kunnen verweren tegen meerderheden en waarbij ideologische verschillen niet uitgevochten worden op straat, maar in het parlement, koester ik. Dat zijn de best denkbare condities voor een vreedzame maatschappelijke ordening. We moeten onze zegeningen leren tellen.’

Als u 1 miljard euro zou krijgen om onderhoud te plegen aan de democratie, waaraan zou u dat geld uitgeven?

‘Ik zou dat geld besteden aan het opzetten van educatieprogramma’s om burgers te informeren over hoe de politiek werkt en te overtuigen dat de samenleving ieders inzet vraagt. Via het onderwijs zouden kinderen en jongeren geactiveerd en gemotiveerd kunnen worden. Overigens, geld is niet de oplossing van alle problemen. Er zou al een wereld gewonnen zijn als iedereen zich op zijn plek realiseert wat zijn verantwoordelijkheid is richting de samenleving.’

Door Jan Mark ten Hove MA, redacteur

Over ProDemos en Kars Veling

ProDemos is een Nederlandse stichting op het gebied van burgerschap, rechtsstaat en democratie, gevestigd in Den Haag. Het instituut informeert burgers over de democratische rechtsstaat en stimuleert hen om hierin een actieve rol te spelen. Om zo veel mogelijk mensen bij de politiek te betrekken, werkt ProDemos op gemeentelijk, provinciaal en landelijk niveau. Een van de doelen van ProDemos is om veel mensen en scholen kennis te kunnen laten maken met democratie en het werk van de Tweede Kamer. Sinds 1 april 2011 is Kars Veling directeur van ProDemos. Daarvoor was hij rector van een scholengemeenschap. Veling was al bekend met ‘Den Haag’ door zijn politieke functies binnen de ChristenUnie en het Gereformeerd Politiek Verbond.

Motie-Heijnen

Op 2 juli 2013 heeft de Tweede Kamer in grote meerderheid een motie van PvdA-Kamerlid Heijnen aangenomen waarin hij het Presidium van de Kamer verzoekt een plan uit te werken dat ervoor zorgt dat binnen afzienbare tijd ten minste 75 procent van de scholieren via ProDemos voor hun 18de Tweede Kamer kan bezoeken. Volgens Heijnen loopt het grootste gedeelte van de scholieren tijdens zijn schoolperiode een bezoek aan den Haag mis. Elke jaargang telt ongeveer 200.000 scholieren. Daarvan brengen circa 60.000 leerlingen een bezoek aan ProDemos en de Tweede Kamer. Zo’n 140.000 leerlingen zien het Binnenhof dus niet. Heijnen vindt dat een gemiste kans voor, wat hij noemt, het politieke zelfvertrouwen van jongeren.

Individualisme en populisme bedreigen democratie

In het artikel ‘Individualisering, beambtendom en populisme’ legt de politicoloog A.P.M. Lucardie een link tussen individualisering en de opkomst van het populisme. Rond 1965 kreeg Nederland te maken met secularisatie en ontzuiling. Daardoor verviel de automatische binding van het individu met collectiviteiten als families, dorpsgemeenschappen, kerken, klassen en zuilen. De belangen en behoeften van het individu werden opeens leidend. Niet langer was de kerk of de sociale klasse richtinggevend voor de keuze in het stemhokje, maar het charisma van de leider. Ook fungeerde het verkiezingsprogramma niet langer als leidraad, maar werd het deelbelang opeens belangrijk. Neem de antipolitieke D66, opgericht in 1966; een nieuwe partij die garen spon bij het succesvolle optreden van Hans van Mierlo en het deelbelang van democratisering en bestuurlijke vernieuwing om wist te zetten in electoraal succes. De ontzuiling en ontideologisering in de tweede helft van de twintigste eeuw boden ruimte aan de opkomst van het populisme. Populisme heeft weinig op met zuilen en ideologieën, sterker nog, het zet zich daar tegen af. Populisten zeggen altijd de wil van het volk te representeren in tegenstelling tot elites die enkel uit zouden zijn op het verdedigen van eigen belangen. Populisten moeten het in het algemeen hebben van charismatische leiders die zich profileren op onderwerpen die onder het volk leven. Het verwoorden van een integrale visie en rekening houden met het landsbelang is vaak teveel gevraagd voor de doorsnee populist. Lucardie schreef zijn artikel in 1988. In dat jaar bezetten de traditionele volkspartijen CDA (54), PvdA (52) en VVD (27) maar liefst 133(!) zetels in de Tweede Kamer. Nu, precies een kwarteeuw later, hebben genoemde partijen nog slechts 92 zetels in de Tweede Kamer. De afgelopen 25 jaar heeft het populisme een vlucht genomen. Aan beide flanken van het politieke spectrum is een populistische partij actief. Aan de linkerkant is dat de SP, goed voor vijftien zetels. Aan de rechterkant van de VVD is de PVV al bijna tien jaar een groot electoraal succes, met eveneens vijftien zetels. Sinds de afgelopen Tweede Kamerverkiezingen is ook 50Plus met twee zetels in het parlement vertegenwoordigd. PVV, SP en 50Plus zijn populistische partijen, als we de wetenschappelijke definities volgen. Alle drie partijen hebben een charismatisch leider; respectievelijk Wilders, Roemer en Krol. Alle drie partijen komen op voor een deelbelang: de PVV richt zich met name op de multiculturele samenleving en Europa; de SP op de onderkant van de arbeidsmarkt en de zorg en 50Plus op de belangen van ouderen. Ook zeggen alle drie partijen op te komen voor het volk: Wilders verzet zich tegen de zogenaamde Haagse elite en de Brusselse technocraten; Roemer laakt managers en zakkenvullers; Krol verzet zich tegen ouderen die door het kabinet terug zouden vallen in armoede. Samengevat: het verdwijnen van de zuilen en de ideologie heeft het populisme gebaard. Zonder secularisatie en ontideologisering geen Wilders, Roemer en Krol. Gezien het feit dat het individualisme welig tiert, de secularisatie nog steeds doorzet en er geen tekenen zijn die wijzen op een terugkeer naar ideologie, lijkt het populisme een gouden toekomst tegemoet te gaan. Een gezonde remedie tegen populisme is het nemen van regeringsverantwoordelijkheid. De geschiedenis heeft bewezen dat zodra populisten compromissen moeten sluiten en het algemeen belang moeten verdedigen, de kink in de kabel komt. Het is daarom geen toeval dat Wilders vlak voor het tekenen van het Catshuisakkoord de stekker uit de onderhandelingen trok. Had hij wel getekend dan had hij zijn eigen mythe ontmythologiseerd.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen