Herleving van secularisme én religie

Stijn Latré en Guido Vanheeswijck (red.), Radicale secularisatie? Tien hedendaagse filosofen over religie en moderniteit, uitgeverij Pelckmans (België) en Klement (Nederland), 2013; 216 blz.; € 22,50.

Wie zich wil verdiepen in de filosofische achtergronden van de secularisatie en de invloed op politiek en samenleving, is goed geholpen met deze beschouwingen over een aantal belangrijke politieke denkers. De denkers zijn Luc Ferry, Gianni Vattimo, Giorgio Agamben, Marcel Gauchet, John Milbank, Charles Taylor, René Girard, W. Cantwell Smith en Jürgen Habermas. Het proces van secularisatie wordt in een breder cultuurhistorisch perspectief geplaatst. Voor de ene denker is de secularisatie een verlies van oude vertrouwde kaders, symbolisering van een leegte, voor de ander biedt zij daarentegen kansen voor een hernieuwde oriëntatie op de samenleving, zonder de aanname van absolute beginselen en religieus geloof. De wereld is voor hen ontgoddelijkt en daarom seculier in zichzelf.
Daarom stelt Gauchet dat het jodendom en christendom als monotheïstische godsdiensten een belangrijke aanjager zijn voor de autonomie van de mens, kenmerkend voor de moderniteit. De schepping is niet God zelf, zij wordt - dank zij de incarnatie - in haar zelfstandige waarde erkend, ook ten aanzien van wetenschappelijk onderzoek en politieke emancipatie.
In een post-seculiere samenleving lopen seculiere en religieuze bewegingen door elkaar heen. We hebben te maken met een dubbel fenomeen: herleving van religie én secularisme. Gauchet stelt in zijn (latere) werk hoe politiek en democratie niet kunnen gedijen zonder een breed maatschappelijk project, waarvoor de religie vroeger bouwstenen gaf. Habermas zet uiteen dat ondanks de geloofsterugval en secularisering, religie een publieke en politieke betekenis kan blijven vervullen. Dat neemt niet weg dat we volgens hem wel degelijk in een post-seculiere samenleving leven waarin de staatsmacht zich legitimeert op niet-religieuze gronden en dat inzake publieke aangelegenheden het gezag van God ondergeschikt is aan de democratische besluitvorming. Maar Habermas is wars van een secularistische overheid. De neutraliteit van de overheid betekent geen vrijgeleide om met politieke middelen de plaats van de religie in de samenleving te miskennen of te bestrijden. Een belangrijk boek van politieke denkers die veel in het maatschappelijk debat opereren.

Manfred Grotenhuis e.a. (red.), Ontkerkelijking, nou en …? Oorzaken en gevolgen van secularisatie in Nederland, Religie en samenleving, Religie en samenleving, jaargang 8, mei 2013; 258 blz.; € 22,50.

Een bundel van bijdragen van een gelijknamig symposium over de sociaal-culturele veranderingen in de Nederlandse samenleving tussen 1979 en 2012.
De secularisatie in Nederland heeft ook grote gevolgen gehad voor het politieke landschap in Nederland, zoals blijkt uit de verminderde aanhang van een christelijke partij. Hierdoor neemt de politieke invloed van christenen af. Die van de islam groeit daarentegen. De onderzoekers constateren dat er met name onder de tweede generatie moslims sprake is van een relatief sterke opleving in moskeebezoek.
Uit het boek blijkt dat samenlevingen met een hoge mate van financiële zekerheid minder consistente religieuzen en gewoontegetrouwe kerkgangers hebben. Ondanks de drastische ontkerkelijking blijkt dat kerkelijke betrokkenheid nog steeds een belangrijke bron van ‘sociaal kapitaal’ is, wat vooral blijkt uit het grote aantal vrijwilligers. De onderzoekers stellen dat het afnemen van het aantal regelmatige kerkgangers niet veel goeds voorspelt voor de toekomst van de civil society, daar deze bronnen van sociaal kapitaal in de toekomst opdrogen. De schrijvers wijzen op de uitdaging voor confessionele partijen ten aanzien van een minder religieus wordende achterban. Voor het CDA wordt de komende tijd kritisch, de kleine christelijke partijen kunnen nog steeds een duidelijke christelijke politiek bedrijven in naam van een christelijke achterban. Hun achterban is nu gelijk aan het CDA dertig jaar geleden, zodat de kleine partijen over dertig jaar hetzelfde lot kan overkomen. Maar dat is koffiedik kijken, haasten de schrijvers zich te zeggen, want trends kun je alleen maar achteraf vaststellen.
Er zal volgens hen altijd een stabiel segment van christenen in onze samenleving overblijven, die in hun naam christelijke politiek gevoerd willen zien.
Dat de secularisatie de politiek blijvend beïnvloedt, is wel duidelijk uit dit boek op te maken.

Mary Eberstadt, How the West Really Lost God. A New Theory of Secularization; uitg. Templeton, West Conshohocken, 2013; 257 blz.; $ 19,96.

Een intrigerend boek waarin de secularisatie verklaard wordt vanuit de teloorgang van het traditionele gezin. In het gezin, het huwelijk, ouders die elkaar trouw blijven en ook ’s zondags naar de kerk gaan, worden de waarden van belangeloze toewijding, naastenliefde en zelfverloochening geleerd, zo concludeert Eberstadt, onderzoekster aan het Hoover Instituut van de Universiteit van Stanford (Californië, VS). Zij argumenteert op grond van actuele sociale gegevens en gaat in discussie met sociologen die de neergang van religie (volgens haar eenzijdig) hebben verklaard vanuit een toename aan wetenschap, opleiding, rijkdom of welvaart. Eberstadt presenteert een nieuwe theorie van secularisatie, die misschien te eenzijdig is, maar zeker een punt heeft. Immers ook de Nederlandse samenleving wordt steeds gezinsonvriendelijker, wat te maken heeft met de teloorgang van christelijke waarden die met name binnen het gezin worden beleefd. Eberstadt heeft in eerdere studies ook de vinger gelegd bij de negatieve effecten van de anticonceptiepil ten aanzien van de toename van seksueel misbruik en echtscheidingen. Kortom, iemand die een tegendraads geluid geeft en herkenning oproept, hopelijk ook erkenning.

Dr. Herman Paul, Ziektegeschiedenissen. De discursieve macht van secularisatieverhalen; rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar secularisatiestudies vanwege de IZB en de GZB aan de faculteit godgeleerdheid en godsdienstwetenschap van de Rijksuniversiteit Groningen, Groningen 2013.

Secularisatie is geen noodlot. Dat is enigszins simplificerend de boodschap van Herman Paul in deze inaugurele rede. Hij wijst op de voorspellende en bevestigende kracht van secularisatieverhalen. Zoals secularisatieverhalen religie historiseerden als iets van vroeger, zo worden secularisatieverhalen op dit moment zélf gehistoriseerd. Het zijn producten van veelal sociale wetenschappers die daarmee de religieuze neergang en kerkverlating in beeld willen krijgen. Paul vraagt aandacht voor de impact van deze verhalen op het maatschappelijk leven, in die zin dat secularisatie een lineair proces met fatalistische trekken dreigt te worden, zoals op het punt van kerkverlating. In hoeverre passen zulke verhalen bij wat de kerk over Gods soevereiniteit en leiding van de geschiedenis zegt te belijden? Er verschijnen gelukkig tegenwoordig veel studies die de andere kant van de secularisatie laten zien, geen verdwijning maar transformatie van religie (Charles Taylor). De kerk is op zijn retour in het Westen, maar bloeit op het Zuidelijk halfrond. Kortom, voor wanhoop over alleen maar ‘seculiere tegenwind’ is geen plaats.

Brad S. Gregory, The Unintended Reformation. How a Religious Revolution Secularized Society, Cambridge/London, 2012; 574 blz.; € 31,50.

Een spraakmakend boek dat de secularisatie van de Westerse samenleving schetst op tal van terreinen: wetenschap, filosofie, onderwijs, kerk en economie. Evenwel gebaseerd op een smalle basis die toch vragen oproept. De schrijver, werkzaam aan de Universiteit van Notre Dame in Amerika, stelt dat de Reformatie met haar stelling van ‘sola scriptura’ verantwoordelijk is geweest voor het ‘hyperpluralisme’ dat nu het Westen in zijn greep houdt.
Want als er geen vastheid in een overkoepelende wereldbeschouwing is, zoals nog in de laat-Middeleeuwse samenleving, heeft iedereen zijn eigen mening. Het ‘sola scriptura’ is niet de oplossing maar de oorzaak van een nieuw probleem, namelijk de vraag wat het ware christendom is. Het gevolg van de Reformatie is een eindeloze strijd om de waarheid, een kakafonie van duizend-en-één meningen. Niemand kan bewijzen dat zijn visie de waarheid heeft. Het gevolg van de Reformatie is een secularisering van onderwijs en wetenschap, de subjectivering van de moraal, de verabsolutering van het materiële leven (het aardse leven wordt zelfstandig zonder normgevend kader), de macht van de staat over kerk en religie (er ontstaat een tegenstelling tussen publiek en privé).
Gregory beschrijft de secularisering van het Westen op een adembenemende wijze en geeft een kundige ‘genealogische’ benadering van de westerse cultuurgeschiedenis. Maar evenwel op een wankele basis, zoals gezegd. Voortdurend verbindt hij het relativisme van de westerse cultuur met de ontdekking van de Reformatie, die een onbedoeld (‘unintendend’) effect gehad heeft op tal van aspecten van de moderne cultuur. Mensen zijn van een monocultuur met vastomlijnde structuren in een pluralistisch en waardenneutraal universum beland.
Ongetwijfeld heeft de Reformatie de moderne wetenschap en de Verlichting mogelijk gemaakt en heeft de vrijheid van het protestantisme geleid tot een verabsolutering van subjectieve inzichten en vrije werking van de Geest (zoals het doperdom en de vrijzinnigheid in principe in het protestantisme verborgen lagen), maar de Reformatie heeft juist die vrijheid genormeerd aan het Woord. Alleen zag zij de grenzen niet in de objectieve leer van de kerk, maar in het Woord zoals dat door de Geest en de individuele gelovige werd uitgelegd. Dat geeft inderdaad een risico, maar dat is inherent aan de vrijheid of mondigheid van de gelovige. Het bezwaar tegen dit boek is dus niet de indrukwekkend beschreven geschiedenis van de Westerse cultuur, maar de hypothese waarop deze beschrijving is gebaseerd.

Christoph Jedan (ed.), Constellations of Value. European Perspectives on the Intersections of Religion, Politics and Society; LIT Verlag, Münster 2013; 183 blz.; € 19,90.

Een bundel studies die de post-seculiere samenleving verkent. Het is het eerste deel van de serie Theorizing the Postsecular. International Studies in Religion, Politics and Society, uitgegeven door Groninger hoogleraren Christoph Jedan, Arie Molendijk en Justin Beaumont.
Het laat duidelijk zien dat de gedachte van een scheiding tussen geloof en politiek berust op een verkeerde interpretatie van kerk en staat, namelijk als invloed van de kerk als institutie op de samenleving. Religieuze gemeenschappen zijn laboratoria van nieuwe waarden. Jedan bepleit een symbolische presentie van religie in het publieke politieke domein.
Het is onmogelijk om gelovige burgers serieus te nemen als ze hun religieuze overtuigingen niet mogen inbrengen in de democratie. Erin Wilson voert motieven aan tegen het secularisme en bepleit een ‘relationeel dialogisme’, overheid en godsdienst hebben elkaar nodig. De heilloze scheiding tussen privé en publiek gaat ervan uit dat religie alleen een institutionele kant heeft. Religie is niet onverenigbaar met moderniteit, noch is zij irrationeel. Religieuze ideeën hebben in het verleden juist de politiek en de opkomende natiestaten in Europa gestempeld.
De bundel behandelt de thematiek ook in de geschiedenis en in de verschillende landen. Zo zijn er beschouwingen over christelijke politieke partijen in Nederland, met bijdragen van Evert-Jan Brouwer over de SGP en Henk Woldring over het CDA. De stelling die Brouwer verdedigt, is dat de SGP een natuurlijke relatie tussen politiek en religie huldigt.
Hij vindt dat de SGP voorzichtig moet zijn met het begrip theocratie omdat het teveel de sfeer oproept van een politiek systeem, waarin de kerk de hoogste macht heeft. De SGP staat een institutionele scheiding van kerk en staat voor, maar de staat moet wel de belangen van de kerk steunen en beide moeten met elkaar samenwerken, met behoud van de eigen verantwoordelijkheden. Theocratie heeft niets te maken met een politiek systeem (wat meer voor de islam op gaat) maar betekent de erkenning van dat God de Koning van de hele wereld is en dat politici zich gebonden weten aan de geopenbaarde wil van God in de Bijbel. De SGP staat voluit achter de democratie, maar idealiseert deze ook niet.

Dr. Rowan Williams, Geloof in de publieke ruimte; uitg. Skandalon, Vught, 2013; 416 blz; € 33,50.

Een bundeling van doorwrochte lezingen van de voormalige Anglicaanse kerkleider. Een gezaghebbend theoloog laat zich uit over allerlei actuele politieke en ethische kwesties, met name de tendens om religie uit te sluiten uit de moderne samenleving (het boek is een vertaling van Faith in the Public Square).
De beschouwingen over het secularisme vormen wat mij betreft het meest wezenlijke van deze uitgave. Secularisme getuigt van een wereldbeschouwing die alleen het functionele en rationele erkent als waarheidsperspectief, zonder open te staan voor de religie, of breder: de kracht van de verbeelding, dat wat mensen bevrijding en zinvol levensperspectief geeft.
Williams heeft geen bezwaar tegen een zogeheten procedureel secularisme: seculiere samenleving als neutrale ontmoetingsplaats van religies en levensbeschouwingen. Zijn kritiek betreft vooral een programmatisch secularisme, een bewuste poging van een (veelal arrogante en van religie onkundige) elite om religie buiten de deur te houden.
De bijdragen in het boek gaan over onderwerpen als religie en tolerantie, pluralisme, mensenrechten, de klimaat- en milieucrisis, atheïsme (bijvoorbeeld de godslasteringswet), geloof en samenleving, religieuze diversiteit en sociale eenheid. Williams gaat in tegen de Verlichtingsidee die stelt dat een gezag dat afhankelijk is van openbaring geen plaats kan hebben in de publieke sfeer. Religieuze diversiteit is goed voor de harmonie van de samenleving, zij geeft sociale samenhang, garandeert waarden waarover niet te onderhandelen is, houdt juist conflicten tegen omdat religies vasthouden aan de gedachte dat God en geweld (macht) niet met elkaar stroken, ook niet in de islam.
Williams keert zich tegen de gedachte dat de islam per definitie gelijk is aan onderdrukking en vreemd is aan het Westen. Integendeel zij vormt een zekere continuïteit met het christendom. Williams wil genuanceerd denken over het zogenaamde monolithische karakter van het islamitische politieke denken: ook daar is er sprake van een conflict tussen heersers en religieuze geleerden, die overeenkomt met de christelijke spanning tussen kerk en staat.

Williams’ lezingen kenmerken zich door een hoog abstractieniveau. Zijn idealen zijn in religie en geloof gefundeerde vrijheid, de waardigheid van de mens, geloofsgemeenschappen als inspiratiebronnen voor moreel handelen in de publieke sfeer. Typisch voor het christelijk geloof is dat de macht van de staat niet de ultieme, de hoogste macht kan zijn. Ook de staat valt onder de wet, immers ieder mens staat onder de heilige wet van God. Waardevol is de stelling van Williams dat theologen zich meer moeten mengen in politieke en maatschappelijke kwesties, niet om te zeggen hoe het moet, maar om de culturele en ethische achtergronden ervan te verhelderen.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen