Polderboeddhisme: waar blijft de clash?

Niet alleen yoga is populair op de sportschool, ook de meditatietechniek Zen is vernederlandst in ‘even zennen’ en boeddhabeeldjes zijn in tuincentra volop te koop. De populaire tijdschriften Happinez, Flow, Psychologie staan vol met teksten als ‘Volg je hart’ en ‘Wees jezelf’ en werkgevers sturen gestresste werknemers op een cursus mindfulness. Geen yogaleraar zal ontkennen dat yoga te ontkoppelen is van zijn hindoeïstische wortels. Bezitters van boeddhabeeldjes gebruiken die niet slechts ter decoratie, maar geloven sterk in de heiligheid ervan.2
Dat deze vormen van boeddhisme en hindoeïsme ongestoord toegang krijgen tot politieke arena’s en welig tieren in het openbare leven, daar kijkt blijkbaar niemand van op.
De gepopulariseerde stelling van Samuel Huntington in Clash of Civilizations dat de culturele en religieuze identiteit van mensen de belangrijkste bron van conflict is, lijkt hier niet op te gaan. Oosterse religies vermengen zich blijkbaar gemakkelijk met christelijke waarden en normen. Waarom blijft een clash uit?

Oude wijn in nieuwe zakken
Het is interessant om de herkomst van de in het Westen populaire vormen van meditatie te achterhalen. Handboeken over wereldgodsdiensten blijken dan bijzonder nuttig.
De letterlijke vertaling van de Sanskritische term yoga is ‘juk’, wat verwijst naar de verschillende methoden in het hindoeïsme waarmee de geest van een gelovige ‘onder het juk’ van het goddelijke kan worden gebracht. 3 Het bereiken van perfectie in concentratie en meditatie leidt tot de staat van eenwording met het goddelijke en bevrijding uit de cyclus van leven en dood (samadhi). In zijn veelzijdigheid aan vormen is yoga een belangrijk onderdeel van het Indiase religieuze leven. De methode die in het Westen populair is, is gericht op lichaamshoudingen en -controle (hatha yoga). Deze methode ziet het menselijk lichaam als centra van zonnen en manen en garandeert bevrijding wanneer die centra in harmonie met de kosmos worden gebracht.4 Het is tekenend voor de populariteit van yoga dat het boek Aleph van Paulo Coelho deze processen beschrijft en in ’s werelds bestsellerlijst naast de Bijbel in de top-5 staat.

Zen
Ook de zenschool kent zijn opmars in West-Europa en heeft een grote aantrekkingskracht op hoger opgeleide mensen.5 De herkomst van deze methode ligt in de Japanse boeddhistische beweging die voortkwam uit de Chinese Chan school.6 Deze leer is gericht op de Dharma, dat gekend en ervaren kan worden in het individuele bewustzijn, maar geen vaste vorm heeft. Het boeddhisme maakt ook gebruik van meditatie als methode, om in het bewustzijn ruimte te creëren waardoor de Dharma naar voren kan treden. Dit moet resulteren in belangeloosheid en ontlediging.7 Kenmerkend voor deze Oosterse religies is dus de grote nadruk op eenwording, bevrijding, het individuele bewustzijn en harmonie. Hippe gymnastiekvormen blijken geworteld te zijn in oude Oosterse religies. Hoe komt het dat juist dit zo’n grote aantrekkingskracht heeft op de postmoderne Europeaan?

Bonhoeffer
De bekende Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) kreeg ook op enig moment sympathie voor het gedachtegoed van Gandhi, de hindoestaanse politicus die op een geweldloze manier streed om de onafhankelijkheid van India van het Britse bewind. Bonhoeffer schreef dat hij graag op reis zou zijn gegaan om Gandhi te ontmoeten. De benarde situatie van de Duitse Rijkskerk weerhield hem hiervan. De verklaring voor zijn sympathie kan allereerst gevonden worden in zijn worsteling met de offensieve krachten in Nazi-Duitsland. Gandhi inspireerde hem tot een pacifistische houding; hij weigerde aanvankelijk de dienstplicht.8 Interessanter is het volgende citaat uit een van zijn Londense brieven: “Het schijnt mij toe dat er meer Christendom is in het Indiase ‘heidendom’ dan in de hele Duitse Rijkskerk.
Het Christendom kwam inderdaad wel uit het Oosten, maar is nu zo verwesterd en zo doordrongen van beschavingsdenken dat, zoals we nu kunnen zien, we het bijna verliezen.” 9 De ruïnering van de kerk in Duitsland ging Bonhoeffer aan het hart, het grote sterven van het Christendom was volgens hem nabij. Zijn intentie was niet om een Hindoe worden, maar hij dacht wel te kunnen leren van Gandhi wat het is om direct te gehoorzamen aan de roeping van Christus tot navolging. 10

Multireligiositeit
Bonhoeffer lijkt met deze woorden de naoorlogse massale secularisatie voorvoeld te hebben. De traditionele godsdiensten, met de kerk of moskee als publieke uitingsvormen, hebben voor velen afgedaan. Identiteit wordt niet langer ontleend aan vaststaande kaders en instituten. De moderne Europeaan wendde zich af van rolpatronen en geloofsverplichtingen uit externe bronnen als de Bijbel en de Koran.11 In de jaren zestig gaf deze religieuze leegheid ruimte voor volledige overgave aan de ‘ismen’ van het communisme, atheïsme en boeddhisme. Daar kwam men toen ook voor uit; je was boeddhist of je was het niet. Maar tegenwoordig ligt het ingewikkelder. De postmoderne Europeaan stelt als een ware consument een eigen recept samen uit allerlei tradities, geloofsrichtingen en filosofieën. 12 In volledige keuzevrijheid valt alles te mixen totdat het compleet beantwoordt aan de eigen behoeftebevrediging. Dat blijkt ook uit een recent onderzoek van Vrije Universiteit Amsterdam over multireligiositeit.13
Meer dan 3,1 miljoen Nederlanders geven aan elementen uit verschillende religies te combineren. Daarbij gaat het vooral om onderdelen uit het christendom en het boeddhisme, zo stellen de onderzoekers. Veelvuldig komt het voor dat kerkgangers ook aan boeddhistische meditatie doen. Onderzoeken die de religieuze gezindheid van Nederlanders meten in het ‘boeddhist-zijn’ en ‘christen-zijn’ geven een versluierd beeld. Er wordt geen uitdrukkelijke keuze meer gemaakt.

Tijdgeest
Dit past bij de huidige tijdgeest van romantiek, hartstocht en sensatie, waar geluk maakbaar lijkt. Door de nadruk op volledige zelfontplooiing en de unieke ervaring van jezelf is er een grote ontvankelijkheid voor nieuwe, meer innerlijke en ‘holistische’ vormen van spiritualiteit. Het boeddhisme met zijn subjectieve religieuze ervaring en concentratie op het bewustzijn van de mens sluit hier perfect op aan.14 Er vindt een zelfverwerkelijking plaats via zelfvergoddelijking. 15 De verschillende godsdiensten dragen zodoende bij het cultiveren van het eigen subjectieve leven.16 “Mensen die het geloof in God opgeven, geloven niet in niets, maar zijn bereid om (van) alles te geloven”, wist G.K. Chesterton (1874-1936) al.17

Godsbeeld
Is God dan uit het Christendom, waaruit de postmoderne gelovige vrijelijk mixt en matcht, verdwenen? De publiekscampagne van de Remonstranten lijkt daarop te duiden. Bij de stations-poster met de tekst ‘Mijn God laat me zelf denken’ luidt de toelichting: “Het begrip ‘God’ is bij Remonstranten nooit een ‘dichtgetimmerde’ zaak geweest; wij bieden nu juist graag ruimte aan iedereen voor zijn of haar eigen godsbeeld.”18 Rituelen als trouwen en avondmaalsviering zijn voor iedereen toegankelijk, zo is de boodschap. Het is verklaarbaar dat een clash uitblijft wanneer het Christendom geen eenduidig godsbeeld meer heeft. Het trinitarische godsbeeld uit de Apostolische geloofsbelijdenis wordt dan niet meer als een geloofswaarheid aangenomen. Daarin ligt het probleem: al deze vormen van godsdienst leiden niet tot kennis van de Waarheid, zoals Augustinus die leerde kennen in Christus als de Weg, de Waarheid en het Leven.19 Alleen kennis van de waarheid stilt de spirituele honger, vertelde een christen die alle religievormen uitprobeerde, maar bij Christus haar honger gestild vond.20 Een godsdienst die zichzelf subjectiveert, ontbeert de kern, namelijk een God die echt bestaat.

Vreedzaamheid
De huidige opkomst van gewelddadig jihadisme en salafisme legt de nadruk op de schaduwzijden van traditionele religies. Het Christendom van de kruistochten, het Jodendom van de Palestijnse onderdrukking en de Islam van de YouTube-onthoofdingen zijn stuk voor stuk verdacht. Het boeddhisme en het hindoeïsme lijken hierbij vergeleken zeer vreedzaam. Het Wetenschappelijk instituut van D66, de Mr. Hans van Mierlo Stichting, wijdde in de laatste uitgave van Idee een artikel aan de voor het oog vreedzame samenleving in China. De combinatie van Confucianisme, Taoïsme en Boeddhisme leidt in China niet tot een publieke ideeënstrijd, schrijft Smet.21 Dat die religies met elkaar overweg kunnen, ligt volgens Smet aan het feit dat Aziaten minder hechten aan de absolute waarheid en consistentie in leer en leven. De Nederlandse polder zou van China kunnen leren hoe “verschillende godsdiensten elkaar tolereren.” 22

Ideologische clash
Deze vreedzame voorstelling van Oosterse religies werd de laatste weken echter wreed verstoord. Kranten schreven over het verzwegen seksueel misbruik van Nederlandse leerlingen door boeddhistische monniken in de jaren zeventig.23 Verbijsterend waren de beschreven taferelen van de terug naar open zee gesleepte bootvluchtelingen en de waarheid over de deportatie van islamitische Rohingya’s uit Birma.24 Boeddhistisch nationalisme blijkt in Birma alle sporen van vreedzaamheid en humaniteit bijster. Naast een ontnuchtering geeft ons dit ook een hint van de bron van conflicten. Die ligt mijns inziens niet in de botsing van beschavingen en religies, maar wanneer een ideologie de tegenstellingen tussen verschillende beschavingen of religies vergroot en problematiseert. 25 Het nationalisme dat er in Birma voor zorgt dat het boeddhisme een ideologie wordt en geen andere godsdiensten duldt, leidt tot de drama’s van uitsluiting en verdrijving van de Birmese moslims. Ideologieën buigen een oorspronkelijk misschien vreedzaam idee om tot utopie die mensen in beweging brengt om die ideeën te vuur en te zwaard te bereiken.

Politieke uitdagingen
Deze religieuze ontwikkelingen in de samenleving hebben uiteenlopende politieke consequenties. Op diverse terreinen vergen deze ontwikkelingen een genuanceerde houding van de overheid. Als aanzet tot verdere doordenking noem ik twee voorbeelden: het euthanasiedebat en de omgang met religie in het publieke domein. Dat meditatie mensen hun onsterfelijkheid laat beseffen, plaatst vraagtekens bij de stelling dat onsterfelijkheid slechts een ‘christelijk dingetje’ is. Zo algemeen gedeeld is het idee dat het menselijk leven na tachtig jaar ook een ‘voltooid leven’ is dus niet. In het euthanasiedebat zou hiermee meer rekening kunnen worden gehouden. Daarnaast stelt de geschetste religiositeit bepaalde vooronderstellingen van de scheiding van kerk en staat op de proef.
Vaak wordt het concept van scheiding van kerk en staat in stelling gebracht om religieuze verschijningsvormen in het publieke domein te weren. Religie zou prima in de privésfeer opgeborgen kunnen worden ten gunste van een cultureel homogene natie.26 Uit het VU-onderzoek over multireligiositeit blijkt dat religieuze betrokkenheid zich juist uit in deelname aan praktijken zoals bidden, mediteren en het vieren van religieuze feesten. Een religieloze samenleving blijkt een mythe: “Religie zal zich blijven manifesteren, ook in de openbare ruimte.”27 De overheid wordt niet alleen geconfronteerd met klokgelui, maar ook met yogalessen in het stadspark. Deze verschillende manifestaties van religie vragen om een hoger tolerantieniveau van de overheid. Dat zelfs in het Europees Parlement zonder bezwaar yogalessen worden gegeven laat daarnaast ook zien dat niet alle religies gelijk worden behandeld door degenen die neutraliteit zo hoog in het vaandel hebben staan. Practice what you preach, is het devies.

Noten
1 ‘Europarlementariërs eensgezind over heilzame werking van yoga’, Trouw 24 april 2015.
2 ‘Boeddhabeeltjes: heilig en oer-Hollands’, Volzin 3 juni 2014.
3 Michael D. Coogan (red.), Wereldreligies, Kerkdriel 2007, p. 145.
4 Michael D. Coogan (red.), Wereldreligies, Kerkdriel 2007, p. 145.
5 Henk Vroom en Henk Woldring, Religies in het publieke domein, Zoetermeer 2002, p. 93.
6 Christopher Partridge (red.), Handboek van de Wereldgodsdiensten, Kampen 2006, p. 482.
7 Henk Vroom en Henk Woldring, Religies in het publieke domein, Zoetermeer 2002, p. 138.
8 Tim H. Hulzebos, ‘Het grote sterven van het christendom lijkt nabij’, Nederlands Dagblad 11 juni 2003.
9 Een vrije vertaling (CAE) van het volgende citaat: “It sometimes seems to me that there’s more Christianity in [India’s] ‘heathenism’ than in the whole of our Reich Church. Christianity did in fact come from the East originally, but it has become so westernised and so permeated by civilised thought that, as we can now see, it is almost lost to us.” Bonhoeffer, Londonse brieven, 1933-1935, nr. 152.
10 <www.faith-theology.com/2010/07/bonhoeffer-gandhi-and-christian>, laatst geraadpleegd op 8 juni 2015.
11 Leen den Besten, Van animisme tot ietsisme. Religie in de westerse samenleving, Amsterdam 2007, p. 369.
12 Christopher Partridge (red.), Handboek van de Wereldgodsdiensten, Kampen 2006, p. 435.
13 VU Amsterdam, persbericht van 21 mei 2015.
14 Christopher Partridge (red.), Handboek van de Wereldgodsdiensten, Kampen 2006, p. 446.
15 P.J. Visser, Kloof en brug: omgaan met religie in een postmoderne tijd, Enschede 2002, p. 31.
16 Christopher Partridge (red.), Handboek van de Wereldgodsdiensten, Kampen 2006, p. 446.
17 Citaat nr. 95 uit Het groot citatenboek over God, geloof & kerk Zoetermeer 2004.
18 <http://www.remonstranten.org/bussum/?page=campagne>, laatst geraadpleegd op 8 juni 2015.
19 Johannes 14:6.
20 ‘The Truth About Yoga’, Todays Christian Woman maart 2005.
21 Robbert Smet, ‘Confucius meets Mao meets Boeddha meets Tao’, Idee 2015/1, p. 74-79.
22 Robbert Smet, ‘Confucius meets Mao meets Boeddha meets Tao’, Idee 2015/1, p. 79.
23 ‘“Misbruik bij boeddhisten in Nederland”’, Reformatorisch Dagblad 26 mei 2015.
24 ‘Birmese apartheid gaat schuil achter bootvluchtelingendrama’, Reformatorische Dagblad 20 mei 2015.
25 Bob Goudzwaard (red.), Hope in troubled times. A new vision for confronting global crises, Grand Rapids 2008, p. 232.
26 Leen den Besten, Van animisme tot ietsisme. Religie in de westerse samenleving, Amsterdam 2007, p. 367.
27 Leen den Besten, Van animisme tot ietsisme. Religie in de westerse samenleving, Amsterdam 2007, p. 371.

Mr. Corry-Anne Everse, wetenschappelijk medewerker WI-SGP

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen