JIJ + IK = WIJ

De praktijk bevestigt het steeds weer: er is maar weinig nodig of een schoolklas verandert in een onveilige groep. Dan lijkt er onder de oppervlakte van alles bezig te zijn. Na de pauze krijg je het gevoel dat je de hele pauze moet bespreken om de gemoederen te sussen. En tja, de leerresultaten vallen niet tegen, maar die zijn er omdat je de groep van minuut tot minuut leidt en stuurt. Duidelijk merk je: de groep is als los zand. Er komt geen energie uit terug.

Cruciale groepsdynamiek

Gelukkig kan het ook anders, ziet Bert van de Waerdt in de praktijk. Als onderwijsadviseur bij Driestar onderwijsadvies ziet hij heel wat groepen langskomen. ‘Groepsvorming is zo’n prachtig proces. Het is als uit je cocon kruipen, als gluren over het muurtje bij de buren. En dat levert iets moois op. In een klas van 25 leerlingen zijn er wel 50 handen. Handen die elkaar kunnen helpen, die met elkaar veel taken verrichten en de leerlingen mooie momenten laten beleven.’ Om daar te komen, zijn de eerste weken van het schooljaar gouden weken, weet de onderwijsadviseur. ‘Als er in die weken goed gestuurd wordt, groeit een klas uit tot groep. Een groep waarin vriendschappen ontstaan, waarin leerlingen open staan voor elkaar en waarin iedereen een eigen plaats heeft in de rang- en pikorde. Psycholoog Bruce Tuckman beschreef in zijn theorie over groepsvorming vijf fasen die inzicht geven in het proces dat elke nieuwe klas doormaakt aan het begin van het schooljaar.’ Van de Waerdt licht de fasen een voor een toe:

- Allereerst is er de fase van forming: er is een kennismaking en oriëntatie. Wie ben jij? Hoe gaat het in deze klas met deze leerkracht?

- Daarna ontstaat er de fase van storming: de strijd om de invloed, het verkrijgen van de leiderspositie. Ziet de meester mij wel? Zien mijn klasgenoten mij wel? De pikorde wordt bepaald. Dit kan een pittige periode zijn. En let op: als je daar nu nog niets van merkt kan dat ook een stilte voor de storm zijn. Soms gaat deze fase pas later van start.

- Vervolgens is er de fase van norming: de gemeenschappelijke normen over wat wel en niet gewenst is worden bepaald. De norm is gezet als we weten hoe wij met elkaar omgaan, als we weten wat acceptabel en gewenst gedrag is.

- Daarna is er een periode van performing: een langere periode van rust en plezierig samenwerken, mits de fase van de norming effectief doorlopen is. Als dat niet het geval is geweest, zien we hier een periode van ineffectief gedrag, waardoor de veiligheid in de groep en het leren in de klas onder druk staan.

- Ten slotte is ook op school de onvermijdelijke fase van adjourning: de groep houdt op met bestaan. Het is tijd voor afscheid, de fase van het losmaken is gekomen. Dit gaat vaak gepaard met emoties: verdriet om het missen of gevoelens van opluchting.’

Observaties in de klas

Als leerkracht wil je jouw groep in de eerste schoolweken zo effectief mogelijk door de eerste drie fasen helpen naar de performing. Hoe doe je dat precies? ‘Allereerst door heel alert te zijn en veel te observeren in de klas’, stelt Van de Waerdt. ‘Zijn de leerlingen bereid elkaar te helpen? Wat doen ze als er iets met een groepsgenoot is? In hoeverre luisteren de leerlingen naar elkaar en reageren ze op elkaar? Hoe is de betrokkenheid bij de lesactiviteiten? Hoe komen besluiten tot stand? Hoe gaat de groep om met verschillen? Hoe worden ruzies opgelost?

Gastheer van je leerlingen

Natuurlijk gaat het begeleiden van je klas richting een positieve groepsdynamiek verder dan het observeren alleen. ‘Vanaf de eerste ontmoeting mag je optreden als gastheer of gastvrouw van de leerlingen in jouw lokaal’, vertelt Van de Waerdt. ‘Dat vraagt om een proactieve houding als leerkracht. Zorg in de eerste fase van de groepsvorming voor een georganiseerde ontmoeting. Niet alleen tussen jou en de leerlingen, maar ook tussen de leerlingen onderling. Niemand mag zich ongezien voelen in deze fase. Zet ook een activerende werk-vorm in waarbij leerlingen hun ideeën over ‘een gezellige klas’ delen. Dan kun je daar later op teruggrijpen.’

De fase van storming is volgens Van de Waerdt een heel belangrijke fase om tot een positieve groep te komen.

Leerlingen tasten in deze fase jouw reacties af: hoe gaat het hier? Wat gebeurt er als …? Geef daarom duidelijke grenzen en kaders aan. Op deze manier kun je de fase van norming ook naar voren halen en tegelijk laten plaatsvinden met de storming. Weet wat je wilt met de groep in deze fase. Wees een rolmodel en communiceer helder, vriendelijk en beslist. Maak de leiders van de groep tot jouw bondgenoot. Zo kun je hen inzetten als positieve leiders van de klas. Vertrouw op de bedoelingen en competenties van kinderen en benadruk vooral wat goed gaat. Vergroot dat uit, want: wat je aandacht geeft dat groeit!’

Leren en lachen

De fasen van Tuckman laten zien dat een onveilige groep niet het einde van een klas hoeft te betekenen. Van de Waerdt benadrukt: ‘Vaak is er een weg terug, door een groep opnieuw te begeleiden door de fasen van norming en storming naar de performing, de rust in positieve sfeer.’ En dan ben je als leerkracht toch weer dicht bij je ideaal – bij de klas die aanvoelt als een sociale eenheid, zodat er rust is om te kunnen lezen en schrijven. Een klas waarin het soms schuurt en wringt zoals in het echte leven, maar waarin ook steeds geleerd en gelachen wordt. ‘Dan heb je een klas die op een ochtend zegt: “Meester, wij beginnen alvast aan de weektaak, vraagt u dan of wij de verjaardag van de conciërge mogen regelen?” Ik hoop dat alle leerkrachten en leerlingen iets van dat prachtige proces mogen ervaren in hun eigen klas.’

Overzicht van een mogelijk verloop van de fasen van groepsvorming tijdens een schooljaar.

PERIODE Fase van de groepsvorming Houding en invloed van de leerkracht
Aan de start van het schooljaar Forming, norming Wees in contact, toon interesse in de klas, voer het gesprek, stel doelen en grenzen
Een week na de start Storming (veel onrust) Blijf observeren en intensief begeleiden, zet leiders in. Waak voor overreageren: deze fase hoort erbij
Na zes tot acht weken Performing Zet de positieve sfeer door, zet in op samenwerkende activiteiten, blijf alert op gebeurtenissen in de groep, anticipeer, geef feedback, uit vertrouwen en biedt ruimte
Eind december De komst van een leerling betekent onrust. Er is terugval naar de fase van storming Zie stormingsfase
Begin januari Er is sprake van norming: een reset van de verhoudingen, de normen en de kaders Zie normingsfase
Eind januari Tweede fase van performing Zie performingsfase
Aan het einde van het schooljaar Adjouring: de tijd van afscheid is gekomen. Geef de leerlingen vertrouwen mee, toon empathie, kijk met elkaar vooruit

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen