Boer Van de Berg van plaas "De Vereeniging":

Boer C. T. van de Berg heefteen boerderij, een "plaas", in een van de beste landbouwstreken in Zuid-Afrika; het oostelijke Hogeveld in Transvaal, de noordelijkste provincie van het land. De boerderij is al honderd jaar in de familie en draagt de Oudhollandse naam'' De Vereeniging''. Het bezoeken van een echte Afrikaner'' plaas'' is een belevenis. Vaak kun je tot de horizon kijken zonder een andere boerderij te zien. Het leven gaat er anders toe dan in Nederland. Als de hoerenkinderen naar de middelbare school gaan, moeten ze meestal in een kosthuis bij de school logeren vanwege de grote afstanden. In de Vrijstaat bezocht ik een boerderij waar de gastvrouw haar kinderen al op lagereschooUeeftijd moest afstaan aan het kosthuis omdat de dichtstbijzijnde school zestig kilometer van de "plaas" verwijderd was. Voor boer Van de Berg is dat gelukkiganders, omdat de afstand tot het dichtstbijzijnde dorp, Ermelo, niet meer dan vijftien kilometer is. De Transvaler woont samen met zijn ouders, zijn vrouw, die op het moment van deze reportage ziek op bed lag, en zijn twee kinderen op de boerderij. Daarnaast zijn er niet minder dan ongeveer 110 zwarten die permanent op de "plaas" vertoeven en economisch afhankelijk zijn van de boerderij.

Boycotbusje
Als het in Nederland slecht gaat met de boeren dan is de reden tot klagen nogal eens een te overvloedige regenval. In Afrika is dat anders.,, De boer op het Hogeveld krijgt het zwaar door de droogte", vertelt Van de Berg. Het Transvaalse Hogeveld had de afgelopen jaren te kampen met een wisselvallige en vooral geringe regenval. Vorig jaar is het gebied ten westen van Ermelo tot rampgebied verklaard vanwege de grote droogte. In september en oktober 1987 was de streek nog geteisterd door stormen en overmatige regenval. Daarna werd het zo droog dat de streek in februari en in maart de status van rampgebied kreeg. Stonden de boeren vroeger nog bekend als mensen die van het leven konden genieten terwijl de zwarten het werk deden, nu is dat niet meer zo. In deze tijden is er sprake van een financiële onbalans in de Afrikaanse landbouw. De kapitaalinzet is hoog, de boer loopt een groot risico en maakt relatief weinig winst met zijn geld. „Doordat het nu zo slecht geweest is, kan het in de toekomst alleen nog maar beter gaan, helemaal als de wereldpxilitiek uit zijn boycotbusjes zou stappen'', zo verwacht Van de Berg.

Nederlandse wortels
Het Transvaalse Hogeveld is een uitgestrekt gebied ten oosten van Johannesburg en Pretoria. Toch ligt het gebied ver genoeg van de grote steden om zijn eigen karakter te behouden. Het Hogeveld is een kaal, golvend landschap met brede heuvels. Opvallende bakens zijn er eigenlijk niet. Wel komen er kloven, grotten en stapelrotsen voor. Zand en turf zijn de voornaamste bestanddelen van de grond. De grootste gemeente op het oostelijke Hogeveld is Ermelo. Dit dorp, dat ongeveer 17.000 inwoners telt, werd in 1880 gesticht Zijn naam heeft het te danken aan de Nederlandse dominee Lion Cachet, die hetZuidafrikaanse dorp naar de Veluwse woonplaats van zijn leermeester Witteveen vernoemde. Landbouw is de belangrijkste bron van bestaan in het district Ermelo, waar ook boer Van de Berg woont. Het gebied beslaat 7750 O vierkante kilometer en heeft een van de rijkste landbouwgronden van Zuid-Afrika. De eerste blanken die zich in de vorige eeuw op het Hogeveld vestigden, hielden vooral koeien en schapen. Sprinkhanen en veeziekte eisten in die tijd hun tol, vooral de runderpestvan 1886/87 richtte veel schade aan. Ook veediefstal was een ernstig probleem, zeker toen de boerderijen nog geen omheining kenden.

Sneeuw
Het Hogeveld ligt in de noordelijke helft van ZuidAfrika, waar het in de zomer regent en 's winters droog is. De winter valt daar in de maanden april tot september en het kan er dan voor Afrikaanse begrippen erg koud worden; er is geregeld vorst in de nachten. De gemiddelde wintertemperatuur in de nacht is dan ook 0,4 °C. Soms valt er zelfs sneeuw, maar dat is een grote uitzondering. Veel Zuidafrikaners hebben dan ook nooit sneeuw gezien zoals wij dat kennen. Een sterk (?) verhaal dat op het Hogeveld de ronde doet is dat de zware sneeuwval van 1881 op sommige plaatsen sneeuwwallen van bijna twee meter opbouwde en dat het vijftien dagen duurde voordat alles gesmolten was. Vanwege de koude in de nachten is het gras op het Hogeveld eigenlijk iedere winter doodgevroren. Daarom hadden veel boeren uit vroeger tijden winterboerderijen op het warme Lageveld of in Swaziland. Omdat arbeidskracht schaars was, moesten de kinderen van de boer gewoonlijk helpen om de dieren over het kilometerslange traject te drijven. Later werd het meer gebruikelijk om het vee in vrachtwagens te vervoeren. Toch zijn de "winterplase" geleidelijk verdwenen. Dat werd mogelijk door betere beplanting en besproeiingstechnieken. Opvallend is het grote verschil tussen de nacht- en dagtemperatuur. In juni, de koudste maand op het Hogeveld, wordt overdag nog een gemiddelde in die maand van 16,5 °C bereikt. In Pretoria ligt het gemiddelde in die maand 3,4 °C hoger, voor Nederlanders bijna een zomerse temperatuur.

Intensief
De boerderij van Van de Berg telt vijf tractoren en er zijn zestien zwarte arbeiders werkzaam. Het is een gemengde bedrijfsvoering. De boer verbouwt maïs, maar houdt ook 300 schapen en 120 koeien voor de slacht. Daarnaast heeft hij een melkerij waaraan ongeveer tachtig koeien hun bijdrage leveren.,,Daardoor heb ik meer arbeidskrachten nodig dan de gemiddelde boer, want de melkproduktie is vrij arbeidsintensief ', vertelt de Afrikaner. Van de Berg zelf boert vanaf 1978, maar de boerderij is al in de familie sinds het einde van de vorige eeuw, toen de eerste boeren naar het Transvaalse Hogeveld trokken. Vader Van de Berg nam in 1946 de plaas van grootvader over. De plaas beslaat een oppervlakte van ongeveer 550 hectare. Dat is relatief klein, want de meeste plase op het Transvaalse Hogeveld zijn 1200 tot 1500 hectare groot. De boeren verbouwen doorgaans "milies", het Afrikaanse woord voor maïs. De meest verbouwde andere gewassen zijn graan, sojabonen en zonnebloemen voor de gelijknamige olie. Aardappelpoters zijn er zeldzaam. De streek telt veel gemengde boerderijen, waardoor Ermelo naast nummer 1 in maïsbouw ook de grootste producent van wol in ZuidAfrika is. Verder is het gebied een van de grootste producenten van melk en rundvlees in het land.

Milies
De streek is de grootste maïsproducent van ZuidAfrika. Normaal kent het gebied een regentijd van oktober tot maart. Dan valt er tussen de 600 en 800 millimeter uit de lucht, wat ongeveer tachtig procent van de totale regenval per jaar is. Het klimaat leent zich daardoor uitstekend voor de verbouw van milies, want maïs gedijt het beste bij een regenval van 700 tot 1000 milimeter per jaar. In Zuid-Afrika is de vraag naar milies groot. Niet alleen bij zwarten, maar ook bij veel blanken is het een van de voornaamste levensmiddelen. Tijdens mijn rondreis door het land heb ik met een rijke variatie van maïsprodukten kennisgemaakt. Miliekolven worden vaak geroosterd en daarna met boter en zout of suiker ingesmeerd. De maïs wordt eraf gehapt en de resterende kolf is een milieuvriendelijk afvalprodukt. Eenander populair gerecht is miliepap, droog maïsmeel dat samen met melk gekookt wordt in een grote pan. Het geheel wordt bij voorkeur genuttigd met suiker. Het meest traditionele gerecht van de blanke Afrikaners is wel de braai. Op een van de talrijke zonnige dagen trekt de familie met een soort barbecue de natuur in en gaat dan boerenworst of vlees braden. Meestal wordt hierbij droge miliepap gegeten, die bedekt wordt met een saus van uien en tomaten. Daarnaast is de Afrikaner ook een liefhebber van maïskoeken met roomboter. Milies zijn populair in ZuidAfrika.

Zwartwerkers
Voor het bewerken van het land zijn de meeste Afrikaners afhankelijk van zwarten. De Ermelose boer heeft met het krijgen van arbeiders echter nog geen problemen gehad. Vakbonden van betekenis zijn er niet in de Zuidafrikaanse landbouw. Dat betekent niet dat de zwarten willoze objecten van uitbuiting zijn. ,,In mijn district is nog nooit een boer door een van zijn zwarte arbeiders gedagvaard wegens contractbreuk. De faciliteiten zijn er wel, maar ze hoeven niet gebruikt te worden, omdat de mensen hier erg gesteld zijn op het houden van hun woord bij het aangaan van contracten'', zo verklaart de Ermeloër. Op'' De Vereeniging'' verblijven de zwarte plaaswerkers gratis in huizen op de grond van de boerderij. Daarnaast krijgen ze salaris en een rantsoen voedsel voor hun familie. Nogal wat boeren voorzien hun plaaswerkers en hun families zelf van voedsel omdat veel zwarte mannen kampen meteen drankprobleem. Door deze aanpak hoeven de zwarte gezinnen geen honger te lijden en wordt er minder geld verdronken. „Overeten en onderdak hoeft hij zich geen zorgen te maken, want zijn gezin krijgt iedere dag melk en elke maand een voldoende voorraad meel. Verder krijgen ze ook alle andere produkten die op de boerderij beschikbaar zijn, zoals vlees en groenmilies. Verder krijgen de plaaswerkers twee volledige maaltijden per dag", vertelt de Afrikaner.

Salaris
Ook andere kosten worden door de boer betaald. Als een zwarte ziek is, vergoedt Van de Berg de kosten voor de doktersbehandeling of het ziekenhuis. Wanneer de arbeiders in dienst komen, krijgen ze twee pakken en een paar schoenen, die regelmatig vervangen worden door nieuwe als ze versleten zijn. In de zaken die nodig zijn om thuis vuur te maken wordt ook gratis voorzien. Vervoer is geen probleem. De boer heeft gezorgd dat er een kleine vrachtauto, een ''bakkie", met een chauffeur kosteloos ter beschikking staat van de zwarte families. ,,Als ze naar het dorp, een bijeenkomst of de kerk willen, worden ze gebracht", vertelt Van de Berg. Het salaris dat een plaaswerker overhoudt om zelf aan andere (luxe) artikelen te besteden, acht hij meer dan voldoende. Ze krijgen gemiddeld ongeveer driehonderd rand per maand voor totaal ongeschoolde arbeid. Door de aanvulling met het loon in natura van vele honderden rands leeft de zwarte plaaswerker volgens de Transvaler op ongeveer hetzelfde niveau van welstand als een blanke met een vergelijkbare opleiding.

Een gegeven paard...
Bij boer Van de Berg wonen acht zwarte families op de plaas. Elk van de zestien arbeidersgezinnen bestaat uit gemiddeld meer dan vijf mensen. Daarnaast worden er nog bejaarden en weeskinderen verzorgd. Aan de buitenkant lijkt hun behuizing nogal traditioneel en misschien zelfs wat armoedig. De families beschikken echter allemaal over een of meer radio's en vijf hebben hun eigen televisie. Dat ze niet in gemetselde huizen wonen ligt niet zozeer aan de blanke boeren, maar vooral aan de bantoetradities. Als zwarten in een onbekend huis hun intrek moesten nemen, was het de gewoonte om het huis af te branden omdat de goede voorvadergeesten dan niet aanwezig waren. Dit gebruik heeft weerzin opgewekt bij goedwillende blanke boeren en was voor anderen een extra argument om de zwarten maar hun eigen huis te laten bouwen. De boer zorgde dan wel voor het noodzakelijke materiaal. De laatste jaren hebben zulke afbrekende gewoonten bij de zwarten wat aan kracht ingeboet; hier en daar verschijnen ook gemetselde woningen voor zwarte werkers op plase. ,,Bij veel boeren heeft het prioriteit gekregen om gratis huizen van baksteen voor hun arbeiders te bouwen", stelt de Transvaler. Sommige zwarten wonen al veertig jaar op " De Vereeniging". Niemand is verplicht om te blijven en kan, als hij dat wil, binnen 24 uur vertrekken.

Mentaliteit
,,We passen helemaal niet bij elkaar. Dat zeg ik niet uit meerderwaardigheidsgevoel. Ik voel me niet beter, maar onze culturen zijn enorm verschillend'', meent de boer. Volgens hem zijn "swartmense" echter prima werkers. De arbeid doen ze precies zoals opgedragen, maar aan zelfdiscipline om te gaan werken ontbreekt het hen. ,,Ze werken wel, maar zijn uit zichzelf niet produktiegericht. Ze kunnen heel goed werken maar alleen onder goede begeleiding", meent de Transvaler. Van de Berg is er zeker van dat het een grote chaos zou worden als hijzelf voor een maand de boerderij zou verlaten, ook al hebben verschillende arbeiders al tientallen jaren ervaring met het werk. Het thema dat de boer aansnijdt is een van de grootste problemen in Afrika. Zo heeft Zimbabwe, het vroegere Rhodesië, een landbouwcapaciteit die voldoende is om heel Afrika van voedsel te voorzien, maar de cultuur van de negers belemmert het optimale gebruik daarvan. De produktie van de bantoe is traditoneel gericht op overleving en niet op produktie en winst. Als hij genoeg voedsel heeft dan stopt hij. Op de beschikbare grond verbouwt de zwarte juist genoeg voor zijn gezin en de rest blijft doorgaans braak liggen. Toen er in een van de zwarte staten in Zuid-Afrika, een thuisland, enkele jaren geleden grote honger heerste, besloten blanke boeren te gaan helpen. Een groep van twintig Afrikaner boeren met landbouwmateriaal trok naar het gebied om de grond te bewerken. Toen een van de boeren na verioop van tijd terugkeerde om te kijken hoe de zaak ervoor stond, trof hij een onbewerkt land en bierdrinkende mannen voor hun huizen. De aanwezige zwarten die hem nog herkenden als een van de blanke weldoeners van één of twee jaar geleden, vertelden de boer hoe de vork in de steel zat. ,,Ja, baas dit gaan baie goed met ons. Die vorige jaar, toe baas gekom het, was die oes baie groot. Ons het op die oomblik nog baie kos. As kos op is, sal [> ons weer vir baas laat roep."

Eiland
Deze mentaliteit is typerend voor de traditionele Afrikaan. „Als een zwarte genoeg heeft, stopt hij met werken", verklaart Van de Berg, al moet de boer toegeven dat er een verschil is tussen de zwarte arbeiders in de steden en de plaaswerkers. Het leven in de stad brengt nieuwe problemen met zich mee. De zwarte was een groepsmens en zijn ethiek werd altijd gevormd door de normen en waarden in zijn familie en stam. De groepsbeginselen en niet de persoonlijke telden. In de stad is de zwarte als het ware alleen op een donker eiland en wordt hij geconfronteerd met een westerse bescha\nng waarvoor hij eigenlijk nog niet gereed was. Dat blijkt wel het duidelijkste uit de wens van veel zwarten om op blanken te lijken. Talloze zwarte vrouwen en meisjes, maar ook mannen hebben hun huid bewerkt met ontkleuringsmiddelen. Vaak met een allervreselijkst resultaat, zodat verschillenden er een zwart gezicht met witte vlekken aan overhouden. Als het wel slaagt dan zijn ze door de bouw van hun gezicht en gewoonten direct herkenbaar als "zwarte". In Zuidafrikaanse steden kan een buitenlandse bezoeker ook veel zwarten aantreffen met een hoed en een donkere bril. Soms zijn ze zelfs voorzien van een radio, hangt er een fototoestel om hun nek en dragen ze een paraplu. Dit alles zijn immers tekenen van de blanke beschaving? Op de plase gaat het nog veel traditioneler toe dan in de stad. De blanke boer is de kapitein op het schip, of meer Afrikaans gezegd: de hoofdman van de stam. De boer is 24 uur per dag betrokken bij zijn arbeiders. „Als ze ziek worden kloppen ze bij mij op de deur. Als ze een probleem hebben in de familie dan komen ze, al is het midden in de nacht'', vertelt Van de Berg. De boer geeft een typerend voorbeeld. ,, Voor veel zwarte mannen is zondag drinkdag. Ze bezoeken vrienden of kennissen en maken overal alcoholische dranken soldaat. Als de man dan 's avonds dronken thuis komt, komen er vaak problemen. Soms is het laat in de avond en slaat hij zijn vrouw en kinderen. Dan word ik geroepen om als scheidsrechter op te treden", verklaart de boer. Van de Berg is de man die de dingen regelt op de boerderij, ook als er sterfgevallen zijn. Als een van de zwarten overlijdt, wordt dat gemeld bij de boer, die dan de officiële stukken in samenwerking met de familie regelt. Hij neemt de familie mee naar het dorp, waar de zwarten zelf een kist uitzoeken, die de boer betaalt.

Heidens
De zwarten op de meeste plase in Zuid-Afrika hechten nog zeer veel waarde aan hun oude tradities en heidense achtergrond. ,,De meeste plaaswerkers roepen stamvaders aan die al honderden jaren geleden gestorven zijn. Velen aanvaarden de christelijke godsdienst slechts waar dit hun past. Natuurlijk zijn er op mijn boerderij onder de zwarten ook echte christenen, wie het moeite en strijd kost om los te komen uit de greep van de voorvadergeesten' ', vertelt de Transvaler. Veel mensen zijn volgens hem echter te zeer gebonden aan de traditie om er afstand van te doen. In dit verband is het opmerkelijk dat de traditonele zwarte huwelijksmoraal niet strookt met de bijbelse visie op de huwelijke staat. „Buitenechtelijke verhoudingen zijn voor hen geen zonde. Buitenechtelijke kinderen zijn deel van de traditie geworden", legt Van de Berg uit. „Het is voor zwarte mannen van nature een eer om meer vrouwen te hebben en bewijs van mannelijkheid om bij zo veel mogelijk vrouwen kinderen te hebben."

Toverdokter
De doorsnee plaaswerker aanbidt zijn voorvaderlijke geesten en gelooft in toverij. Verschillende zwarte kerkgenootschappen zijn mede daardoor zwaar syncretistisch. Ze hebben wat dingen uit het christendom overgenomen en dat vermengd met de oude heidense godsdiensten. Een "goed" voorbeeld is de grote Zion Christian Church. De miljoenen volgelingen van deze kerk hebben redelijk ontwikkelde morele standaarden en zijn vanwege hun betrouwbaarheid redelijk populair als bediende. Ze zijn doorgaans te herkennen aan een groen lapje met een ster dat ze op hunjas gespeld dragen. Tijdens het paasfeest organiseert de kerk onder meer een enorme massabijeenkomst met ongeveer 1 miljoen zwarten bij Pietersburg in Noord-Transvaal. Op dit feest staat echter niet het verlossingswerk van Christus centraal, maar de zegeningen van Modjahdji, de regenkoningin. De sangana's, de toverdokters, hebben nog steeds een geweldige invloed op de totale zwarte bevolking op het platteland. Maar ook in de steden zijn er zelfs zwarte professoren en predikanten die als ze ziek zijn, afreizen naar de toverdokter op de plaas., ,0p mijn boerderij roepen de zwarten ook voorvadergeesten op. Ze geloven er allemaal in. Gelukkig gaan de gebruiken niet zo ver dat er echt problemen van komen. Watje wel merkt is dat de zwarten elkaar geweldig wantrouwen: als ze ruzie hebben, kan de een de ander gaan betoveren'', vertelt de boer. Als een persoon of familie verkeerd behandeld is en er wordt een schuldige aangewezen, dan mag de toverdokter een afkoopboete bepalen. De boete kan uit geld bestaan, maar ook uit vee, dat aan de benadeelde familie uitbetaald moet worden. Alle zwarte families hebben de mogelijkheid om onbeperkt vee te houden op de boerderij. Eigenlijk maken ze daar allemaal gebruik van, want op "De Vereeniging" bezit het gemiddelde zwarte gezin vijf koeien.

School
De jongeren op de plaas kunnen allemaal lezen en schrijven. Op "De Vereeniging" is een lagere school gebouwd, die bezocht wordt door de zwarte kinderen uit de omgeving. Er zijn 172 kinderen en vijf onderwijzers. De staat subsidieert de school door hem te voorzien van boeken en leraren. De boeren uit de streek hebben het materiaal geschonken om de school te bouwen en de ouders van de kinderen hebben gezorgd dat de school gebouwd werd. Lesgelden bestaan er niet, het onderwijs voor de zwarte kinderen is helemaal gratis. Wanneer er sportbijeenkomsten worden georganiseerd, regelen de blanke boeren vervoer voor de kinderen naar andere scholen of sportvelden. Op "De Vereeniging" wordt alleen lager schoolonderwijs gegeven. Daarna is het voor kinderen vaak moeilijk om verder opgeleid te worden. De middelbare scholen zijn alleen te vinden in de stad of in grote dorpen. De ouders hebben echter niet altijd voldoende geld om hun kinderen te laten studeren en kost en inwoning in de stad te betalen. In veel gevallen kunnen ze ook niet terugvallen op familie die in de stad woont.

Christen
Het boeren zit Van de Berg in het bloed doordat hij op een plaas groot geworden is. Wel heeft zijn godsdienst verandering gebracht in zijn stijl van werken. ,,Toen ik opnieuw geboren was, veranderde ook mijn wijze van boeren. Er is nu geen strenge baas-knccht-verhouding meer tussen mij en mij n arbeiders'', vertelt de Afrikaner. Al gaat het op de gemiddelde plaas misschien wat strenger toe dan op "De Vereeniging", toch zal de echte Afrikaner christenboer niet het maximale uit zijn zwarte arbeiders proberen te halen voor zo min mogelijk vergoeding. ,, Als er problemen zij n of dingen stuk gemaakt worden, dan probeer je als christen te begrijpen waarom het misgegaan is en hun kant van het verhaal te zien", verklaart Van de Berg. Op'' De Vereeniging'' houdt de boer iedere dinsdagavond een bijbelstudie voor alle plaaswerkers. Deze avonden worden goed bezocht, al ging dat niet van de ene dag op de andere. ,,Veel zwarte christenen hebben nog steeds grote problemen met hun stamtradities, maar naarmate een plaaswerker groeit in de heiligmaking tot Christus, zal hij ook loskomen uit de banden van de voorvadergeesten", verwacht de christenboer.

Lijfstraf
Ondertussen is de sambok, de zweep, verdwenen en wordt er hoegenaamd niet geslagen op de boerderij. Dat gaf wel problemen, want geweld als opvoedingsmiddel is deel van de zwarte cultuur. ,,Zowaser een kind dat bij een andere zwarte familie op de plaas groente gestolen had. Toen het bekend geworden was, kwam het bewuste gezin met zijn dochter naar mij toe. Ik heb ze gevraagd of ik haar naar de politie moest brengen. Nee, dat was niet de bedoeling. Twee familiehoofden hadden besloten dat ik het meisje lijfstraf moest geven. Ik heb haar toen met een vaderlijke hand een stevig pak slaag toegediend, maar zulke dingen zijn wel moeilijk' ', geeft Van de Berg toe. Het is voor de Transvaler van belang dat hij toch aan zulke wensen gehoor geeft. Zwarte ouders voelen zich tekortschieten in hun opvoeding en komen ter wille van het welzijn van hun kind naar de boer toe. Voor henzelf is het een openlijke vernedering om hun dochter te brengen en zo te laten zien dat ze niet meer in staat zijn om haar te hanteren. Tegelijkertijd is deze daad een bewijs dat de ouders ernst maken met de goede opvoedingvan hun kind. Dat laatste is in de zwarte cultuur erg belangrijk.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen