Ouderenmishandeling

Het was geen geheim dat ze elkaar niet lagen, de demente vrouw en haar schoondochter. Samen met haar man was deze schoonmoeder in het verpleeghuis opgenomen. Enkele jaren later overleed hij. De vrouw was daarna voortdurend naar hem op zoek. Steeds ging ze naar de kamer waar hij overleden was. De schoondochter wond zich hier onophoudelijk over op. Naar eigen zeggen kon zij goed met dementerende bejaarden overweg. ‘Maar zij...’ Venijnig wees ze naar de oude vrouw en snauwde: ‘U weet heel goed dat uw man gestorven is.’ Deze schudde nu heftig nee, waarop de schoondochter nog bozer werd. ‘Dan denkt u maar eens goed na.’ De oude vrouw verliet zodra zij de gelegenheid zag de kamer, achterna gegaan door de schoondochter. De toon van de laatste vergrimde totdat de oude vrouw het zat was en haar een stevige draai om de oren gaf. De schoondochter mepte gelijk terug. ‘Waar zit uw verstand? U lijkt wel gek.’ Toen pakte ze haar jas en tas en beende weg. Het is een voorbeeld van ouderenmishandeling uit de praktijk. En naar ik vrees zal het geen uitzonderingsverhaal zijn.

Afhankelijkheidsrelatie
Op oudere leeftijd slachtoffer worden van een overval of beroofd worden van je tas hakt er psychisch in, maar daarover gaat het hier nu niet. Ik beperk mij tot ontspoorde zorg binnen het ‘eigen netwerk’. Anders gezegd: er is een afhankelijkheidsrelatie tussen ‘dader’ en ‘slachtoffer’. Ik schrijf de laatste woordjes met de nodige aarzeling, omdat mishandeling moedwil en opzet veronderstelt. Dat komt zeker voor, maar in de meeste gevallen zal eerder sprake zijn van grensoverschrijdend gedrag van een overvraagde en vermoeide zorgverlener.
Een goede definitie van ouderenmishandeling is dan ook nog niet zo eenvoudig te geven. Bovendien, wat de een normaal vindt is voor de ander (al) abnormaal. Je kunt te vroeg, maar ook te laat in actie komen. Wie uitgaat van de goede bedoelingen van de meeste zorgverleners zal liever niet te snel spreken van ‘daders’ en ‘slachtoffers’, van ‘schuldig’ en ‘onschuldig’. Laat in ieder geval duidelijk zijn dat grensoverschrijdend gedrag zowel in de thuissituatie als daarbuiten voorkomt.

Schaamte
Een voorzichtige schatting vermoedt dat één op de twintig ouderen (65+) te maken heeft met ontspoorde zorg, hetzij incidenteel of herhaaldelijk. Een bijna verwaarloosbaar percentage wordt gemeld bij de daarvoor bedoelde instanties. Dat kan te maken hebben met schaamte, met niet durven of kunnen melden, met de befaamde mantel der liefde en emotionele afhankelijkheid. In het genoemde praktijkvoorbeeld ging de schoondochter een grens over. Hoe kwam dat? De voorgeschiedenis kan daar licht opwerpen. Hadden ze elkaar door jarenlange intensieve thuiszorg te dicht op de huid gezeten? Was de mantelzorger oververmoeid geraakt en dus prikkelbaar? Was haar reactie op het gedrag van de oude vrouw een gevolg van langdurige relationele spanningen? Is er misschien sprake van wraakneming?

Doorbreken taboe
Ontspoorde zorg heeft de aandacht. Enige tijd geleden zond de IKON de televisiedocumentaire ‘Geen leuke oude dag’ uit. De kijkers werden geconfronteerd met twee gevallen van ouderenmishandeling. Een man werd door zijn familie financieel uitgebuit; een andere man sloeg zijn dement geworden echtgenote.
De uitzending leverde – gezien het groot aantal reacties – veel herkenning op. Ze droeg duidelijk bij aan het doorbreken van het taboe op ouderenmishandeling. Je komt immers niet zo gauw naar buiten met het verhaal dat je kinderen of anderen misbruik maken van het feit dat jij je financiële belangen niet meer zelf kunt behartigen. Dat je afhankelijk werd van hun hulp, maar dat het gegeven vertrouwen beschaamd wordt. Geld en waardevolle bezittingen verdwijnen. Ook over fysieke of psychische mishandeling zwijgen veel ouderen uit schroom, schaamte en kwetsbaarheid. Wie kwetsbaar werd is kennelijk bereid veel te verdagen uit vrees van te worden ‘verbannen’ naar een verzorgings- of verpleeghuis. Het bleek na genoemde uitzending moeilijk om je verhaal ergens kwijt te kunnen. Vaak wordt er ook niets mee gedaan. Als predikant heb ik in het verleden meer dan eens het gevoel gehad van het kastje naar de muur te worden gestuurd. Daar lijkt nu serieuze verbetering in te zijn gekomen door onder meer het Meldpunt ouderenmishandeling en het Advies en Steunpunt Huiselijk Geweld, waar iedereen met vragen terecht kan.

Signaleren
Hoe signaleer je mishandeling van ouderen? Blauwe plekken, verwondingen, schroeiplekken op de huid, mogen op zijn minst bij de regelmatige bezoeker bezorgdheid opwekken. Psychische mishandeling springt minder in het oog omdat ze ‘beperkt’ blijft tot sarren, treiteren, pesten, kleineren. Ze wordt overigens wel zichtbaar, zij het op een eigen wijze. Ze uit zich in verdriet, woede, angst of apathie. De hulpafhankelijke oudere wordt steeds meer gedegradeerd tot lastpost, of erger: tot een ding, een object, alsof hij heeft opgehouden met mens te zijn. Het ontbreekt aan de zo broodnodige liefde, aan begrip en aandacht. Er is sprake van emotionele verwaarlozing. Het is nu geen grote stap meer naar andere vormen van verwaarlozing. De oudere krijgt slecht of onvoldoende te eten en te drinken. Er schort veel aan de zorg die hij nodig heeft. Het gebeurt ook dat bezoek wordt weggehouden, zelfs dat van de dominee en de ouderling. Schaamt de familie zich voor de oudere? Of heeft ze iets te verbergen?

Moeilijk
Zorgen voor kwetsbare ouderen vergt over en weer geduld en aanpassingsvermogen. Wie overvraagd wordt en zichzelf overvraagt kan zomaar ontsporen in zijn zorgtaak. Een gevoel van onmacht kan zelfs leiden tot mishandeling van de ander. Zo weten mensen met een gevorderde hersenziekte niet meer welk gedrag gepast of ongepast is. Het remmen van impulsen wordt moeilijker, zo niet onmogelijk. Er is geen besef meer van het effect van het eigen gedrag op de omgeving. Het vermogen om zich in te leven in anderen verdween.
Angst is het basisgevoel van een dementerend medemens. De gewaarwording stilaan de regie over het leven te verliezen, ‘af te takelen’ is daar een prima voedingsbodem voor. Angst zoekt een uitweg en kan die vinden in wat de omgeving duidt met ‘problematisch gedrag’. Komen daar ook nog eens psychiatrische problemen bij dan worden de fysieke en emotionele draagkracht van het zorgende gezins- of familielid op zeker moment overvraagd. We gaan over onze grenzen, lopen op ons tandvlees en kunnen (een tijdlang) geen begrip meer opbrengen voor de partner of ouder wiens gedrag als storend ervaren wordt. De tegenreactie bestaat nu al snel uit dreigen, (terug)schelden of zelfs slaan.

Overdosis prikkels
Heeft de zorgafhankelijke mens een veeleisend, dwingend karakter dan is het gevaar levensgroot dat de zorggever leeggezogen wordt. Een chronisch moeizame relatie tussen hen beiden kan gemakkelijk een machtsspel uitlokken. Soms wordt wraak genomen op de partij die altijd dominant aanwezig was.
Ook in het verpleeghuis kunnen spanningen ontstaan en hoog oplopen tussen verzorgenden en bewoners en tussen bewoners onderling. Binnen de woongroep kan een overdosis aan prikkels aanwezig zijn, waardoor ongewenst en zelfs gevaarlijk gedrag bij sommigen ontstaat.
Chronische overbelasting van mantelzorgers kan ertoe leiden dat zorg ontspoort; er kan zelfs sprake zijn van mishandeling. Over het ‘daderprofiel’ valt ongetwijfeld nog meer te zeggen, maar daarvoor ontbreekt nu de ruimte. Laat duidelijk zijn dat inadequaat reageren op gedrag dat als storend ervaren wordt nooit de oplossing is. Trek op tijd aan de bel en blijf de ander vooral zien als mens. Probeer je in te leven in zijn situatie van toenemende beperking en afhankelijkheid.

Handreiking
• Let op frequente blauwe plekken en verwondingen of andere signalen die erop duiden dat er iets niet klopt.
• Zorg dat je voldoende informatie hebt om signalen goed te duiden.
• Deel als predikant je vermoedens met de huisarts en zie samen hoe verder te handelen.
• Bewaak je positie als vertrouwenspersoon zorgvuldig. Je bent er voor beiden: ‘slachtoffer’ en vermoedelijke ‘pleger’; vergeet de laatste ook niet. • Speel in geen geval zelf politieagentje.
• Raadpleeg indien gewenst ook het Landelijk Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld (tel. 0900-1262626).
• Waar vermoedens bestaan van mishandeling kun je daar in een gesprek voorzichtig op aan sturen (zonder dat woord te gebruiken!)
• Openingszinnen voor een gesprek: ‘Ik maak me zorgen over u. Ik zie steeds zoveel blauwe plekken, wonden…’ Of: ‘Het valt me op dat…’ ‘Ik merk, ik zie…’ ‘U bent de laatste tijd wat stiller/verdrietig, daar maak ik me zorgen over.’
• Let ook op lichaamstaal en op wat niet gezegd wordt.
• Beloof niet dat je met niemand zult praten als blijkt dat zorg ontspoord is.
• De norm is te allen tijde: geweld moet stoppen!

Ds. J. Belder is hervormd emeritus predikant te Dordrecht ( jbelder@ kliksafe.nl).

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen