Hanzekapitaal was machtiger dan adel en geestelijkheid

In gedachten wandelde ik zo'n vijf a zes eeuwen geleden door de straten van de toen uitermate levendige Noordduitse Hanzestad Lübeck aan de monding van de Trave. Het was er een drukte van belang: koggeschepen voeren af en aan, sjouwerlieden, kuipers, leerlooiers, scheepsbouwers en pakhuisknechte hadden volop werk en naast pek, gedroogde vis en touw rook men welvaart. Het kapitaal rees en de macht van de landheer daalde: Lübeck was een machtige en vrije Rijksstad.

Nu, een paar weken geleden, was ik er echt, voor de eerste keer om precies te zijn. Dat bezoek van zes eeuwen terug bedacht ik, staande op de historische stenen van de Markt bij het fraaie gothische raadhuis en de Mariakerk. Als er maar geen geparkeerde auto's hadden gestaan - de aangrenzende Breite Strasse is gelukkig al voetgangersdomein - dan hadden wij ons inderdaad vele eeuwen terug kunnen verplaatsen, want de ,,Altstadt" van Lübeck is nog volop levende historie.

In een aantal stadswandelingen (die men bij voorkeur zonder speciaal gedrilde gids moet maken en op verschillende tijden!) heb ik dit oud-Lübeck aardig leren kennen en waarderen. Daartoe moest ik een paar onderdelen van de derde Hanzedag van de nieuwe tijd laten schieten, maar een confrontatie met het verleden vergoedt dit gemis aan bepaalde bijeenkomsten met hooggeleerde sprekers. Deze Hanzedag is de eerste in Lübeck sinds daar in 1669 de laatste echte „dagvaart" werd gehouden.

Nieuwe Hanze...
De Hanze was een middeleeuws kooplieden- en later stedenverbond, waarbij in de bloeitijd wel zeventig steden waren betrokken vanaf onze Zuiderzee tot ver in de Baltische streken en Rusland. Naar Zuid-Europa toe strekten zich ook de belangen uit, zodat een stad als Venetië mede met deze Duitse Hanze was verbonden. En Lübeck gold min of meer vanzelfsprekend als hoofdzetel: het was de poort op de handelsroute van Oost en West en Noord. Maar in genoemd jaar 1669 was het afgelopen met de invloed van de machtige handelssteden.

De Hollandse,,compagnieën van verre" en grote Duitse bankiershuizen als Fugger brachten het Hanzeverbond de nekslag toe en Lübeck raakte wat in verval. In 1980 echter besloot onze IJsselstad Zwolle het oude verbond wat op te poetsen en een nieuwe, niet uitsluitend nostalgisch bepaalde, inhoud te geven. Zo kwam de eerste vergadering van de nieuwe tijd tot stand in de stad van Peperbus en Sassenpoort. Twee jaar later volgde Dortmund en vorige maand was Lübeck aan de beurt.

Wel, er was buitengewoon veel werk van gemaakt. Al die tentoonstellingen en de zeilschepen in de Trave - zij het helaas geen oude koggen met hun hoge achterschip - en de trapgevelhuisjes op de Markt met hun stands van de deelnemende Hanzesteden hielpen mee om de indruk van een groots en interessant verleden op te roepen. Dat moeten we eerst kort met wat jaartallen vermelden.

In 1143 werd - vermoedelijk - Lübeck gesticht door graaf Adolf II van Holstein. In 1159 echter was er een nieuwe stichter: hertog Hendrik de Leeuw van Saksen. Al in deze tijd trekken Duitse kooplieden naar Gotland en Nowgorod en de Baltische landen. Zij sluiten zich aaneen in een ,,koopliedenhanze". In 1226 wordt Lübeck een vrije Rijksstad onder keizer Frederik II en dan komt ook de bouw van het grote nieuwe raadhuis tot stand. Het is de strijd van geweldige opkomst en enorme bouwactiviteiten.

Vrije Rijksstad
In de veertiende eeuw zal door de eerste algemene Hanzedag in Lübeck (1356) de steden-hanze zich ontwikkelen en vanaf dat moment hebben de Lübeckse koggeschepen de volle wind in de zeilen. Van 1438 tot 1441 voert de Hanze zelfs oorlog tegen Holland zoals eerder en later ook tegen Denemarken en Vlaanderen, maar zo omstreeks 1500 zet het verval in.

In 1557 nog wordt in Lübeck geprobeerd de Hanzeorganisatie nieuw leven in te blazen, maar in 1669 is het voorgoed (?) uit: op de laatste dagvaart in Lübeck laten zich nog maar negen steden zien van de vele tientallen vroegere leden. Daar hoorden een tijdlang ook Tiel en Roermond, Venlo en Arnhem, Hasselt en Kampen bij.

Hanzebeschuit...
Trouwens, voor de hedendaagse commercie leeft de Hanze nog: een bekende beschuitfabrikant neemt op zijn verpakking een serie tekeningen „Rondkijken in Hanzesteden" op. Dat laatste kan ik ook ieder aanraden en daarbij dient men zich dan niet tot de stadjes rond het IJsselmeer te beperken.

Lübeck is zo'n bezoek ook ten volle waard Lübeck prijst zichzelf als de stad van de zeven torens. Ik meen er zelfs meer geteld te hebben en het aanzicht van de stad is - als je vóór de schitterende, maar langzaam verzakkende Holstenpoort staat - nog immer indrukwekkend. Rechts de Dom, nog door Hendrik de Leeuw gesticht in 1173, met zijn twee markante torens.

Links de machtige Mariakerk aan de Markt, eveneens met twee (ietwat hellende) torens, gebouwd als concurrent voor de bisschopskerk en bedoeld voor de kooplieden. Die rivaliteit van gegoede burgerij en geestelijkheid leidde tot sterke vergrotingen van de Domkerk, die bepaald niet te klein was voor het aantal,,beminde gelovigen".

In de St.Petruslift
Want de stad had ook een groot aantal parochiekerken die nog altijd hun torenvingers omhoogpriemen: de St. Petruskerk die nu de bezoekers met een lift naar boven voert voor een rondblik over stad en (Holsteiner) land en Oostzee.

Daarnaast de St. Jakobuskerk, eeuwenlang het bedehuis van de zeelieden en nu zoals de meeste stadskerken in Lutherse handen. (Er is in de Königstrasse een kleiner en weinig opvallend Gereformeerd kerkgebouw, maar m'n collega van de Lübecker Nachrichten, zelf Gereformeerd, vertelt me dat er nominaal hooguit een achtduizend calvinisten wonen in deze stad van ongeveer 215 duizend inwoners).

Kerk en kapitaal
Ook St. Aegidiuskerk en Catharijnekerk (nu museum) getuigen van de vroomheid en welvaart der middeleeuwse poorters van Lübeck. De Mariakerk was niet alleen de voornaamste parochiekerk, maar ook de ,,Raadskerk" van de stad. Die plaats - letterlijk tegen het raadhuis aan - liet zien hoe zich in zo'n bloeiende Hanzestad totaal andere politieke en sociale verhoudingen hadden ontwikkeld.

Niet de bisschopskerk en de burcht- symbolen van de oude machten van geestelijkheid en landsheren - domineerden langer het stadsbeeld. Het „vroegkapitalisme" maakte de dienst uit en de torens van de Mariakerk waren de bakens voor de zeelui op de Oostzee die met rijk beladen koggen (gemiddeld schuiten van zo'n 200 ton) huiswaarts keerden en hun waren opsloegen in de grote „Speicher" (pakhuizen) die ook nu nog in de omgeving van de Beneden-Trave en straten als de Engels- en de Fischer-Grube beheersen.

Er wordt hier flink gerestaureerd, al lopen de middelen daarvoor terug. Maar ook hier maken ontwikkelaars van oude graanpakhuizen dure appartementen. Zo brengen die stenen schuren eeuwen na dato andermaal hun geld op. . . Verval is er natuuriijk meer dan genoeg.

Van Hanze tot supermarkt
In de Trave liggen twee grote slecht onderhouden schuiten uit Rostock in de aan Lübeck grenzende DDR. Rostock zat ooit met Lübeck in dezelfde Hanze. Nu hoort de ene stad tot Comecon en Warschaupakt, de andere tot EEG en NAVO. Maar overal in het vroegere Duitse Oosten zijn de sporen van het Hanzegrootkapitaal gebleven: in Reval, Danzig, Koningsbergen, Riga, Dorpat herinneren kerken en poorten, pakhuizen en kantoren nog aan de glorie van weleer.

En wie de supermarkten en warenhuizen van de moderne Hanze van Woolworth en Karstadt wegdenkt kan zich in Breite Strasse en Königsstrasse van Lübeck best in de Middeleeuwen wanen. Maar dan moet men wel het drugsverslaafde meisje bij de Hondenstraat over het hoofd zien en de demonstranten met reusachtige spandoeken die ons voor museum Behnhaus de weg versperren met hun klachten over milieuvervuiling en vergif in de bodem.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen