Overleven met een lege batterij

De overtuiging dat de wetenschap veel te theoretisch omgaat met burn-out, bracht klinisch psycholoog dr. Paul J.G. Schreurs in 1994 tot de oprichting van het Instituut Werk en Stress (IWS). Sindsdien combineert hij het directeurschap daarvan met zijn taak als universitair hoofddocent bij de sectie Arbeid en Gezondheid van de Universiteit Utrecht. In samenwerking met deze universiteit doet het IWS onderzoek naar arbeidsbelasting en begeleidt het in Bilthoven gevestigde instituut organisaties om overmatige stress en de negatieve gevolgen daarvan te voorkomen of te verhelpen.
„Ziekteverzuim door psychische klachten staat volop in de belangstelling, ook van de overheid, stelt Schreurs vast, „maar de politiek heeft helaas weinig verstand van het onderwerp. In de wetgeving kwam de nadruk te liggen op het afstraffen van burn-out. Daarmee verander je zon complex fenomeen niet.

Wat is de belangrijkste oorzaak van burn-out?
„Ook op dit gebied spelen mode-aspecten een rol. Nu wordt het ene sterk belicht, volgend jaar weer iets anders. Op grond van mijn eigen ervaring ben ik geneigd de combinatie van stress op het werk en stress in de privé-situatie als belangrijkste oorzaak aan te wijzen.

Volgens de onlangs gepubliceerde meerjarenstudie Psychische vermoeidheid in de arbeidssituatie is de privé-situatie juist minder belangrijk dan tot nu toe werd aangenomen.
„Op dat punt heb ik grote vragen bij dit onderzoek. Er is veel te weinig aandacht besteed aan individuele aspecten van stress. Die kunnen zeer verschillend zijn. Eenzelfde probleem is voor de één een uitdaging terwijl een ander erbij in zak en as zit, niet meer tot enige actie te bewegen. Er wordt ook beweerd dat de persoonskenmerken er niet zo veel toe doen, maar die zijn in een aantal studies niet eens gemeten.
Ik heb altijd gepleit voor een integrale benadering, waarbij aandacht wordt besteed aan zowel de psychologische als de biologische aspecten van burn-out en zowel de belastende factoren in de privé-situatie als die op het werk worden meegenomen. Er is onmiskenbaar een wisselwerking.

Welke persoonskenmerken maken iemand vatbaar voor burn-out?
„Ik ben beducht voor generalisaties. Een burn-out kan iedereen overkomen. Wil je toch wat kenmerken die de kans vergroten, dan is een introvert karakter het eerste. Ook mensen die in het algemeen angstig zijn, vertonen sneller burn-outverschijnselen. Hetzelfde geldt voor mensen die moeilijk nee kunnen zeggen.

Wat onderscheidt een burn-out van overspannenheid of een depressie?
„Dat valt niet zo duidelijk af te kaderen. Chronische vermoeidheid, overspannenheid, burn-out en depressiviteit lopen in elkaar over. Mijn probleem met de gangbare definiëring van burn-out is de koppeling aan de arbeidssituatie. Wat betekent dat alleen mensen met een reguliere baan ervoor in aanmerking komen. Dat klopt niet. Ook mensen zonder een betaalde job kunnen burn-outverschijnselen krijgen. Belangrijkste kenmerk van een burn-out is emotionele uitputting. De batterij is totaal leeg. Mensen die dat nooit hebben meegemaakt, kunnen zich er niets bij voorstellen. Het is een geweldig beroerde situatie. De emotionele uitputting leidt tot distantie of zelfs cynisme ten opzichte van de mensen om je heen. Je kunt ze niet meer zien. Een derde verschijnsel is het gevoel je werk niet meer goed te kunnen. Vaak zonder dat daarvoor objectief gezien reden is. Dan kom je op het grensvlak tussen burn-out en een depressie.

U spreekt uit ervaring?
„Absoluut. Ik heb me op dit gebied gespecialiseerd, maar ben tegelijk een beetje ervaringsdeskundige. Jaren geleden kwam ik bij mijn huisarts met klachten die ik niet kon plaatsen. Zijn advies was: Lees je eigen boeken nog eens een keer goed door. Zelf wilde ik niet zien dat mijn lichamelijke problemen werden veroorzaakt door spanningen op het werk. Dat is kenmerkend voor mensen met burn-outverschijnselen. De omgeving ziet dat het niet goed gaat, maar zelf weigeren ze het te erkennen. Zodra je de realiteit onder ogen ziet, zul je er wat aan moeten gaan doen. Daar deinzen mensen met een dreigende burn-out voor terug.

Welke factoren in het bedrijfsleven zijn verantwoordelijk voor uitval door burn-out?
„Managers beweren heel stoer dat alles efficiënt en snel moet gebeuren, zonder zich te realiseren dat hun mensen het tempo fysiek en mentaal bij moeten kunnen benen. Een tweede oorzaak ligt in het feit dat organisaties vaak nog weinig zijn ingericht op deeltijdwerk en op het bieden van ontplooiingskansen aan werknemers, door gerichte loopbaanbegeleiding en coaching. Een belangrijke stressbron is het moeten blijven zitten op je plek omdat er niets beters is.
De vastheid van een baan tot je pensioen is weggevallen. Mensen willen dat ook niet meer. Tegelijk zijn we enorm afhankelijk van een vast inkomen. Dat is een mentaal dilemma waarmee we steeds meer te maken krijgen.
Belangrijkste stressfactoren in de arbeidssituatie zijn onduidelijkheid en onzekerheid. Hoe gaat het met het bedrijf, worden we overgenomen, kan ik mijn werk blijven doen, blijft mijn baan behouden? Medewerkers willen betrokken worden bij beslissingen, maar over de meest ingrijpende besluiten hebben ze niets te vertellen. Reorganisaties en fusies zijn vaak de druppel die de emmer doet overlopen. Werknemers voelen zich gemangeld en vermalen in een organisatie waarin ze zich niet meer herkennen. Een proces van voortdurende verandering werkt heel negatief uit op de motivatie van mensen.

Als het om stress op het werk gaat, maakt u onderscheid tussen arbeidsinhoud, arbeidsomstandigheden, arbeidsvoorwaarden en arbeidsverhoudingen. Waarom?
„Omdat je eerst duidelijk in beeld moet krijgen wat de stress veroorzaakt, wil je er wat aan kunnen doen. Wat arbeidsinhoud en -omstandigheden betreft, is het belangrijk dat mensen werk hebben dat hen uitdaging biedt en waarin ze groeimogelijkheden hebben. Op alle niveaus moet er carrièreperspectief zijn, zodat mensen zich niet gaan vervelen.
Bij arbeidsvoorwaarden wordt vaak in de eerste plaats aan de hoogte van het salaris gedacht, maar veel belangrijker is dat mensen zich billijk behandeld voelen. Het werkt buitengewoon demotiverend als managers zichzelf verrijken en tegelijk heel slordig omgaan met hun menselijk kapitaal dat het moet verdienen. Dan voelen werknemers zich gepakt, krijg je een verhoogde mate van stress en wordt de verzuimdrempel lager.
In de arbeidsverhoudingen is een goede relatie met naaste medewerkers en directe superieuren van groot belang. Gepest worden op het werk komt veel voor, vooral in de lichtere vormen: genegeerd worden, gepasseerd worden. Op den duur kan dat zeer stressvol zijn. Dagelijks terugkerende irritaties zijn veel gevaarlijker dan die ene ingrijpende gebeurtenis waar iedereen het over heeft. Erover praten met de buurvrouw of de buurman heeft geen zin. Dat is een vorm van sociale steun die tot klaaggedrag onder elkaar leidt. Daarmee verzink je steeds verder in het moeras. Het is zinvoller om steun te zoeken bij een professionele hulpverlener, die je leert hoe je op een gezonde manier kunt opkomen voor jezelf.

Is ook de drang naar welvaart een oorzaak van burn-out?
„Daar ben ik vast van overtuigd. Stress, depressie, overspannenheid en burn-out zijn in belangrijke mate een welvaartsprobleem. We zitten veel te veel gebonden aan de materie. De flexibiliteit die we graag zouden hebben, kunnen we ons daardoor niet permitteren. De bankwereld heeft de mensen opgejaagd in hun consumptieve gedrag en hen daarmee enorm afhankelijk gemaakt. Je kunt niet zomaar zeggen: Dit werk bevalt me niet, ik ga iets anders doen waarin ik mijn capaciteiten beter kan ontwikkelen, ook al verdient dat minder. Het grootste deel van de samenleving heeft de uitgaven volledig afgestemd op de inkomsten, en mist daardoor de ruimte om over te stappen naar een baan met een lager salaris.

Wat is de beste bescherming tegen burn-out?
„Een goede vrienden- en kennissenkring. De mens is een sociaal wezen en kan alleen overleven in een sociaal netwerk. Een tweede factor van betekenis is een goede verzorging van je lichaam. Op tijd rust nemen, zorgen voor voldoende lichaamsbeweging, geen alcohol, niet roken, niet te veel eten. In de praktijk zie je dat mensen in een stressvolle situatie zichzelf juist gaan verwaarlozen. Dat maakt hen dubbel kwetsbaar. Overuren draaien hoeft helemaal niet bezwaarlijk te zijn. Zolang je maar plezier in het werk hebt en goed voor je lijf blijft zorgen.
Verder is belangrijk dat je er door voortgaande scholing voor zorgt dat je voldoende mogelijkheden houdt om elders aan de bak te komen. Daarmee neem je het gevoel van onzekerheid en onveiligheid weg. Permanente educatie is vandaag een vereiste, ook voor vijftigplussers. Die zeggen nu vaak: Wie wil mij nog hebben? Als je dat zelf al zegt, wil inderdaad niemand je meer hebben.

Hoe kunnen bedrijven werknemers beschermen tegen burn-out?
„In de eerste plaats door de werkstressoren goed in kaart te brengen. Arbo-diensten steken veel tijd in werkbelevingsonderzoek, maar het bezwaar van de vragenlijsten is dat ze te algemeen zijn. Je moet de vragen toespitsen naar de specifieke arbeidsomstandigheden en -voorwaarden in het desbetreffende bedrijf. Dat is de aanpak van ons instituut. Door middel van interviews stellen we eerst vast wat er speelt. Dan maken we een vragenlijst die is toegespitst op de gesignaleerde problematiek. De werkgever moet beloven iets met de uitslag te zullen doen.
Niet de werkdruk is voor veel mensen het probleem, zoals vaak wordt gedacht, maar het gevoel er alleen voor te staan. Een goede support van een chef reduceert het gevoel van belasting enorm. Die wetenschap is mede bepalend voor onze adviezen. Vaak hoef je de werkdruk niet te verlagen, maar moet je de ondersteuning van mensen en het creëren van een enthousiaste werksfeer bevorderen.
Derde factor van betekenis is een goede planning. In veel bedrijven is niet het werk de oorzaak van stress, maar een geweldig slechte planning en onderlinge afstemming.

Wat te doen als burn-out een feit is?
„De batterij zal weer opgeladen moeten worden. Belangrijk daarvoor is lichamelijke inspanning, die je geleidelijk kunt opvoeren. Als de fysieke weerbaarheid toeneemt, krijg je ook weer vertrouwen in jezelf en kun je situaties weer realistisch onder ogen zien. Daaruit blijkt hoe nauw de relatie tussen lichaam en psyche is. Daarnaast is het goed om vroegtijdig professionele steun te zoeken bij het hervinden van je zelfvertrouwen en het vergroten van je eigen mogelijkheden om probleemsituaties actief aan te pakken.

Hoe besmettelijk is burn-out?
„Als leidersfiguren ten gevolge van een stressvolle werksituatie burn-outverschijnselen krijgen, legt dat onmiskenbaar een claim op de resterende mensen binnen de organisatie. Die moeten nòg harder werken in een blijvend vervelende situatie. Uiteindelijk rest hen niet anders dan het ook maar op te geven. Wordt de burn-out veroorzaakt door persoonlijke factoren, dan is de besmettelijkheid minimaal. Een periode harder werken om tijdelijke uitval van een collega te compenseren, leidt zelden tot schade. Als die periode maar niet te lang duurt.

Hebt u de indruk dat we de top van de burn-outepidemie hebben bereikt?
„Ik hoop van wel. Uitval door burn-out is het slechtste alternatief voor een problematische werksituatie. Alle waoers worden zieker en ongelukkiger, terwijl ze de hele dag kunnen vissen of fietsen. We zullen er alles aan moeten doen om organisaties gezonder en mensen weerbaarder te maken.

Meer informatie: tel. 030-2280115; www.werkenstress.nl
Volgende keer: Opgebrande huismoeders.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen