Help, mijn oude boeken vergaan!

„Ach ja meneerrr, die verhipte zure regen ook altijd. Nu ook de boeken al zuur zegt u? Het is toch wat te zeggen meneerrr". Opgetekend uit de mond van een treinreiziger die slechts de klok had horen luiden en de tijd niet nam om zelfs maar naar de klepel te zoeken. Ons boekenbestand verzuurt, ja. In de wereld van archivarissen en bibliothecarissen breekt men zich echter niet het hoofd over de verzurende invloeden vanuit de lucht, al doen zwaveldioxyde en stikstofdioxyde ook aan boeken bepaald geen goed.

Schaduwkant

Een veel ergere kwaal is ontstaan door de manier van papierfabricage zoals men die, grofweg gezegd, na 1840 heeft toegepast. Tot die tijd werd papier altijd uit lompen gemaakt. Toen echter steeds meer mensen leerden lezen en schrijven, groeide de markt voor boeken zo snel dat de katoen- en linnenhandelaren niet aan de vraag konden voldoen en men gedwongen was naar alternatieven te zoeken. Houtslijp deed als grondstof voor papier zijn intrede.
Pas veel later werd de schaduwkant van de nieuwe papierfabricage ontdekt. De lengte van de celluloseketens waaruit papiervezels zijn opgebouwd, zijn in hout veel korter dan in lompen. Als dat alles was zou het malheur nog meevallen, het papier zou dan in elk geval nog wel enkele eeuwen kunnen doorstaan. Een veel belangrijker bron van afbraak dan het zuur in de lucht is de verzuring van binnenuit, door het zuur in de lijmstoffen in het papier. 
Tot omstreeks 1800 werd neutrale beenderlijm gebruikt, maar in het begin van de negentiende eeuw kwam een lijmprocédé met aluin en dennenhars in zwang. 
Op het moment echter wanneer aluin met water of waterdamp in aanraking komt, ontstaat zwavelzuur, dat de celluloseketens te lijf gaat en uiteen laat vallen.

De houdbaarheid van papier hangt dus af van de samenstelling van de vezelmassa en de verlijming. Bij de papierfabricage van voor 1800 werd hard water gebruikt dat rijk was aan calcium- en magnesiumzouten. Met deze zouten bevatte het papier een natuurlijke buffer tegen verzuring en het nalijmen met de dierlijke beenderlijm deed daar geen afbreuk aan.
De boeken en documenten uit de periode 1850 tot 1880 zijn er het ergst aan toe. Ze zijn alle met de slechtste kwaliteit houtslijp gemaakt en vormen het meest vervallen gedeelte van de diverse collecties. Na 1880 is er een iets betere kwaliteit houtslijp gebruikt, maar ook dit materiaal doorstaat het knagen van de tand des tijds niet als het niet deskundig wordt behandeld.

Kringlooppapier

Vlak na de Tweede Wereldoorlog is er door de papierschaarste een aantal jaren op een bar slechte kwaliteit papier gedrukt. Boeken uit die periode beginnen nu al uit elkaar te vallen. Kringlooppapier, ingevoerd vanwege het milieuvriendelijke karakter, is wat de duurzaamheid betreft eveneens van een desolate kwaliteit en brochures van nog geen twintig jaar oud die op dat materiaal zijn gedrukt, vallen op dit moment onder de ogen van de bibliothecarissen al uiteen.
Volgens een woordvoerder van de Rabin, de Raad van Advies voor Bibliotheekwezen en Informatieverzorging, worden in Nederland ten minste drie, maar waarschijnlijk zelfs tien miljoen waardevolle boeken dusdanig bedreigd dat ze ontzuurd en verstevigd zouden moeten worden. 
In zijn advies aan de ministers van onderwijs en wetenschappen en WVC dat dit jaar uitkwam onder de titel "Het behoud van ons Nationale geheugen: Bouwstenen voor een landelijk conserveringsbeleid", wordt het bedrag dat voor deze operatie nodig is genoemd: 275 miljoen gulden. 
Inmiddels ziet het ernaar uit dat de ministeries van WVC en O&W het advies van de Rabin zullen opvolgen en een wetenschappelijk proefproject zullen financieren, dat een betrouwbaar beeld moet geven van de ernst van de verzuring die het Nederlandse cultuurgoed bedreigt. Het proefproject zal onder andere uit moeten wijzen welke methodes het meest geschikt zijn voor massa-conservering.

Akzo

Er bestaan op dit moment twee procédés voor een grootschalige aanpak van verzuurde archief- en bibliotheekbestanden. De Library of Congress in de Verenigde Staten heeft in samenwerking met het Akzo-concern een ontzüringsmethode ontwikkeld, waarbij gewerkt wordt met een giftig gas van diëthylzink. 
In de afgelopen zomer kreeg Akzo een licentie voor deze ontzuringsmethode, die inmiddels veilig toepasbaar schijnt te zijn. In het verleden raakte het enthousiasme voor deze bewerking danig onderkoeld, vooral toen een proeffabriek op het NASA-terrein na een aantal spectaculaire explosies en branden moest worden afgebroken, omdat het proces moeilijk te beheersen bleek. Ook bleek bij een proefneming in de experimentele fase dat van de partij boeken die tegelijk ontzuurd moest zijn, slechts de helft echt goed was.

Deze problemen lijken inmiddels voor een groot deel overwonnen en Akzo is van plan in de VS en Europa fabrieken neer te zetten van een afmeting dat er jaarlijks een miljoen waardevolle boeken in kunnen worden behandeld. 
Volgens T. Steemers, restaurator van het Rijksarchief in Limburg, „zitten er echter nogal wat adders onder het gras en is er geen reden tot ongebreideld optimisme". „Het materiaal dat nu wordt bedreigd, is al gedeeltelijk verzuurd. 
Met de Akzomethode komt dat proces weliswaar tot staan, maar het papier moet daarna nog worden verstevigd. Voordat de banden weer te raadplegen zijn, moeten de boeken stuk voor stuk met de hand worden bijgewerkt, wat tientallen miljoenen zal gaan kosten". Steemers denkt dat de methode van conservering wel geschikt is om de rest van het waardevolle boekenbezit in Nederland te behoeden voor verder verval. 

Ingevroren 

De tweede methode is die van de National Bibliothek in Wenen, waarbij het papier wel gelijktijdig wordt verstevigd en ontzuurd. De boeken worden ondergedompeld in een bad met cellulose en polyvinylacetaatlijm voor de versteviging en calcium en magnesiumzouten voor de ontzuring. Na dit onvrijwillig bad worden de boeken ontdaan van overtollige vloeistof en ingevroren bij een temperatuur tussen de 30 en 40 graden onder nul. Vervolgens worden ze in een vriesdroger geplaatst, waarin de temperatuur sterk schommelt. 
Op deze manier verdampt het ijs uit het boek dat daarna droog uit de vriesdroger te voorschijn komt. In een klimaatkamer krijgt het boek dan de natuurlijk vochtigheid weer terug. De investering heeft de National Bibliothek een miljoen gulden gekost. Voor Nederlandse bibliotheken lijkt deze investering voorlopig nog te hoog gegrepen.
De voorbije zomer meldde het weekblad van de Vrije Universiteit, Ad Valvas, dat meer dan 40.000 boeken uit de collectie van de VU-bibliotheek in verregaande staat van verval verkeren. Voor hun voortbestaan moet worden gevreesd, te meer daar conserverende maatregelen voorlopig zijn uitgesloten. Voor het behoud van de bedreigde boeken zou drie miljoen moeten worden uitgetrokken, ongeveer het hele jaarbudget van de bibliotheek. 
Alleen bij de afdeling Oude drukken (voor 1800 gedateerd) worden boeken af en toe ontzuurd: Met het boekenbezit van na 1800 gebeurt nog helemaal niets. Het bedrag van drie miljoen is misschien zelfs aan de lage kant. De schatting van 70 gulden per boek is volgens boekbinder R. J. Smelt van de VU-bibliotheek slechts een slag in de lucht.

Drs. W. Heijting, hoofd van de afdeling Oude drukken, acht de verzuringsproblematiek aan de VU, relatief gezien, gering. „Zo erg als bij het IISG —Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis — is het hier nog niet. Daar hebben ze erg veel brochures en goedkope boeken van de VU met onder andere protestantse brochures van rond 1900".

Houtvrij

Inmiddels is er in Nederland permanent houdbaar papier te verkrijgen. Het wordt niet op grote schaal gebruikt, omdat het te duur is. Wie houtvrij papier koopt en daarmee meent de verzuring een slag voor te zijn, vergist zich. Houtvrij blijkt niet zuurvrij. Boeken worden in ons land nog bijna niet op houdbaar papier gedrukt. Zelfs de Rabin slaagde er niet in zijn advies over het behoud op zuurvrij papier gedrukt te krijgen en geeft dit veelzeggend aan op de binnenkant van het titelblad.

Een van de belangrijkste aanbevelingen die het Rabin-rapport bevat is de volgende: „Het Nederlandse conserveringsbeleid moet gericht zijn op het lokaliseren, registreren en bewaren van ten minste één exemlaar van het Nederlandseigen gedrukt en audiovisueel materiaal. Daaronder worden begrepen de werken verschenen in Nederland, in het buitenland verschenen werken van Nederlanders, en buitenlandse publikaties over Nederlandse onderwerpen. Daarnaast jigt er bij de nationale overheid een verantwoordelijkheid voor bijzondere collecties van nationaal belang".
Voorwaar een loffelijk streven, al zou ik uit m'n hoofd best een lange rij Nederlandse publikaties kunnen opzeggen die wat mij betreft met voorrang voor versnelde verzuring mogen worden voorgedragen. Maar die wens ontslaat overheid en onderdanen niet van de plicht al het nodige in het werk te stellen om het Nederlands cultuurbezit veilig te stellen voor onszelf en het nageslacht.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen