Een katholieke Europese Unie?

De al te grote concentratie aan ‘Roomschen’ was voor de Nederlandse regering een reden om bij de totstandkoming van de Europese Gemeenschappen minister Joseph Luns te laten vergezellen door de niet-katholiek Wim Beyen. Tegenwoordig schat men het roomse risico anders in, want het Nederlandse EU-beleid wordt thans zonder protestants of socialistisch protest behartigd door twee bewindslieden met Limburgse tongval en Roomse roots. Wat is er vandaag de dag nog te merken van de Roomskatholieke invloed in Europa en hoe is de houding van de Rooms-katholieke kerk (RKK) ten aanzien van de Europese Unie? Eerst ga ik in op de motivatie, vervolgens op de organisatie en daarna op de inhoud en zichtbaarheid van de beïnvloeding vanuit het Vaticaan.

Motivatie
De vraag of een kerk zich wel moet inlaten met concrete politiek, wordt door de RKK – bij monde van het Tweede Vaticaans Concilie - positief beantwoord: “De politieke gemeenschap en de Kerk zijn op hun eigen gebied onafhankelijk van elkaar en autonoom. Maar zij staan beide, zij het op verschillende gronden, in dienst van de persoonlijke en sociale roeping van dezelfde mensen.”1

De RKK heeft het proces van de Europese integratie vanaf het begin gesteund en positief begeleid. De reden daarvoor luidt: vrede in Europa herstellen en Europa herenigen.2 Vanaf de jaren tijdens en direct na de Tweede Wereldoorlog hebben de opeenvolgende pausen zich positief over de Europese eenwording uitgelaten en gesteld dat de integratie van Europa een goede en belangrijke zaak is. Bijzonder vaak heeft paus Johannes Paulus II zich uitgesproken over Europa. Een neerslag daarvan vormt de apostolische exhortatie van 28 juni 2003 Ecclesia in Europa. In het laatste hoofdstuk van dit document gaat het over het “nieuwe Europa”, zoals dat via diverse instellingen wordt vormgegeven: de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, de Raad van Europa en de Europese Unie. Johannes Paulus II werd niet moe om na de val van de Berlijnse Muur in november 1989 te benadrukken dat niet zozeer de EU uitbreidt naar het oosten, maar dat het Europa is dat eindelijk weer Europa wordt. In het pauselijk schrijven staat te lezen dat werkelijke Europese eenheid geworteld is in gemeenschappelijke waarden - en dan doelt de paus met name op waarden zoals deze door het christendom in de Europese cultuur en samenleving zijn en worden ingebracht. Van hieruit kan Europa zijn interne tegenstellingen overwinnen en zich ook inzetten voor een rechtvaardige en vreedzame wereldorde om zo zijn mondiale verantwoordelijkheid in te vullen. In de Europese geschiedenis is het christendom een zeer bepalende factor geweest voor de eenheid van volken en culturen. De droom van het corpus christianum of het oude Heilige Roomse Rijk lijkt via de Europese Unie weer gestalte te krijgen. En juist daarom is de paus zo positief over Europese integratie en wil hij dat de Rooms-katholieke kerk hierbij nauw betrokken wordt, zeker wanneer het om de basale waarden van de Europese samenleving gaat. Vanuit de RKK zelf krijgt deze betrokkenheid concreet vorm in de COMECE.

Organisatie
De RKK is bij de EU vertegenwoordigd via de COMECE, wat staat voor Commissio Episcopatuum Communitatis Europensis: de Commissie van de Bisschoppenconferenties van de Europese Gemeenschap.3 Dit orgaan is opgericht in maart 1980. De leden zijn bisschoppen die zijn gedelegeerd door de verschillende bischoppenconferenties.4 De bisschoppen ontmoeten elkaar twee keer per jaar in een plenaire zitting. Dan bespreken zij de ontwikkelingen in de EU met vertegenwoordigers van de EU-instellingen en met Europese politici. De plenaire zitting zet de hoofdlijnen uit voor het werk van het COMECE-secretariaat. Een uitvoerend comité, bestaande uit de voorzitter, de vicevoorzitter en de secretaris-generaal, draagt zorg voor de continuïteit tussen de plenaire bijeenkomsten. De staf bestaat uit een secretariaat van acht medewerkers en participeert in verschillende commissies met betrekking tot sociale en wettelijke aangelegenheden, migratie, communicatie en media, islam, bio-ethiek, Europees buitenlands beleid en de uitbreiding van de Unie. Daarbij wordt ook samengewerkt met andere kerken en (christelijke) organisaties. Op deze manier heeft de RKK een spreekbuis binnen de instellingen van de Europese Unie. De staf van de COMECE maakt verder werk van het onderhouden van contacten met EU-ambtenaren, diplomaten en lobbyisten. Naast het beïnvloeden van Europese politieke besluitvorming, wil de COMECE informatie verschaffen en bewustwording creëren onder de leden van de RKK over de ontwikkeling van de Europese politiek en wetgeving.

Waarden en verantwoordelijkheid
In de paragraaf ‘motivatie’ is al een belangrijk inhoudelijk aspect vermeld van de Rooms-katholieke inbreng in het Europese discours. Het accent op de christelijke waarden als funderend element voor de Europese samenwerking kwam in het bijzonder tot uitdrukking in de pauselijke lobby voor een concrete verwijzing naar het christendom in het ontwerp van de Europese grondwet. Het is er niet van gekomen, maar ook het grondwetsvoorstel leed schipbreuk. Vanuit de christelijke waarden oefent de RKK kritiek uit op het eenzijdige of dominerende economische dimensie van de Europese eenwording. De vorming en voltooiing en een gemeenschappelijke Europese markt mag niet de enige en belangrijkste doelstelling van de EU zijn. De Europese regeringsleiders moeten namelijk ook werk maken van een sociaal Europa, van de mondiale verantwoordelijkheid van de EU, zoals hiervoor reeds aangeduid.

Invloed via het Europees Parlement
Aanvankelijk was de invloed van katholieke partijen binnen de Gemeenschappelijke Vergadering (de voorloper van het Europees Parlement) zeer sterk, vooral omdat het katholicisme ook sterk was in de meeste van de oorspronkelijke zes lidstaten van de Europese Gemeenschappen. Alleen in Nederland en in Duitsland was het protestantisme politiek vertegenwoordigd. Zij beschikten echter niet over een internationaal forum en – bij gebrek daaraan – sloten de protestanten zich aan bij de katholieken die zich verenigd hadden in de Nouvelles Equipes Internationales (NEI). De NEI kan worden gezien als voorloper van de Europese Unie van Christen- Democraten (EUCD) en de Europese Volkspartij (EVP). Bij de CHU ging de participatie in de door katholieken gedomineerde NEI-club overigens niet van harte, getuige de woorden van het adviserende lid van het CHU-hoofdbestuur G.C. van Niftrik. Hij vond deze aansluiting ’volkomen on-christelijk-historisch’: ’In wezen is het een invitatie om mee te doen aan het pauselijk machtsstreven. Vele protestanten in Duitsland voelen niets voor de CDU of zuchten, als zij er in zitten, dan onder het juk van Adenauer en de zijnen.’5 Later, in 1973 en in 1995, werden diverse landen uit het noorden en westen van Europa lidstaat van de EU, waardoor het protestantse – en helaas ook het seculiere – geluid in het Europees Parlement werd versterkt. De gestage uitbreiding van de EU heeft een verbreding van de EVP-fractie tot gevolg gehad. Hans-Martien ten Napel spreekt van ‘een geleidelijke karakterverandering van een christen-democratische partij in de richting van een moderne liberaal-conservatieve Partei der Mitte, die de christelijke traditie hoogstens erkent als één van haar (verscheidene) inspiratiebronnen.’6 Bekende conservatieve partijen die tot de EVP-fractie zijn toegetreden zijn de Griekse Nea Demokratia, de Spaanse Partido Popular en uiteraard de Britse Conservative Party. Binnen de EVP-fractie wenden overtuigde Rooms-katholieken, zoals indertijd Otto van Habsburg, uiteraard hun invloed aan, maar als geheel heeft zij geen herkenbaar katholiek profiel. Ook klinkt het katholieke geluid niet duidelijk door naar buiten toe. De dominantie van het seculiere gedachtegoed in het Europees Parlement bleek duidelijk uit de afwijzing van de Italiaanse kandidaat-commissaris Rocco Buttiglione in oktober 2004. Buttiglione is een overtuigd rooms-katholiek die in de hearings met het Europees Parlement de opvatting verdedigde dat op juridisch vlak iedereen gelijke rechten moet hebben (dus geen aparte rechten voor homo’s) en dat daarnaast iedereen de vrijheid heeft op moreel en religieus vlak homoseksuele gedragingen al dan niet als een zonde te beschouwen. Toen de kandidatuur van Buttiglione werd ingetrokken, heerste bij een grote meerderheid in het Europees Parlement een jubelstemming, opmerkelijk genoeg óók onder Buttigliones christen-democratische partijgenoten.

Symboliek: de Europese vlag
De Europese vlag wordt gevormd door een cirkel van twaalf gouden sterren op een blauwe, rechthoekige achtergrond. Dit beeldmerk is niet alleen het symbool van de Europese Unie, maar ook van de Raad van Europa. Het Europese logo verbeeldt namelijk de eenheid en de identiteit van Europa in bredere zin. De ring van sterren is een zinnebeeld van de solidariteit en de harmonie tussen de volkeren van Europa. De Europese Unie zelf ontkent in alle toonaarden de Rooms-katholieke inspiratie en symboliek van de vlag. Volgens de officiële uitleg van de EU is de cirkel van twaalf sterren een symbool van perfectie, volledigheid en eenheid. Maar iedere Bijbelkenner weet dat dit getal herinnert aan de twaalf stammen van Israël en aan de twaalf apostelen. Verder is een verband te leggen met Openbaring aan Johannes 12 vers 1: En er werd een groot teken gezien in den hemel; namelijk een vrouw, bekleed met de zon; en de maan was onder haar voeten, en op haar hoofd een kroon van twaalf sterren. Met deze vrouw wordt de kerk bedoeld, maar de RKK stelt uiteraard dat ook Maria bedoeld kan zijn. Het verband met voorgaande Bijbeltekst wordt onmiskenbaar op grond van de opmerkingen van de ontwerper van de Europese vlag Arsene Heitz. In 1989 onthulde hij in l’Osservatore Romano de herkomst van zijn inspiratie: de Maria-verschijningen in Rue du Bac in Parijs. Toen Heitz daarover las, maakte hij kennis met de Wonderbaarlijke Medaille. De beeltenis van deze ovalen medaille toont een gekroonde Maria staande op een wereldbol met een slang onder haar voeten. Om haar hoofd bevindt zich als een aureool een cirkel van twaalf sterren.7 De aanvaarding van het ontwerp van Heitz door de Raad van Europa vond in 1955 plaats op een voor katholieken zeer betekenisvolle dag: 8 december, het hoogfeest van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria. Later riep de Raad andere Europese instellingen op om dezelfde vlag te gaan gebruiken. In 1983 stemde het Europees Parlement hiermee in. Ten slotte kozen de staatshoofden en regeringsleiders van de EU in 1985 de vlag als officieel embleem van de Europese Unie, in die tijd nog Europese Gemeenschap geheten. Misschien is aan de her en der wapperende EU-vlaggen de Rooms-katholieke invloed in de EU vandaag de dag nog het meest zichtbaar. Al hebben katholieken geen dominante invloed meer in de Europese Unie, de symboliek van de vlag verwijst naar de tijden van weleer en – al wijst daar tegenwoordig weinig op – mogelijk liggen die weer in het verschiet.


Noten
1 Michael Kuhn, ‘Europa – een verantwoordelijkheid voor alle katholieken’, in: Kerk en theologie, jaargang 57 (2006)
nr. 4, pag. 360.

2 Kuhn, o.c., pag. 365.

3 Het permanente secretariaat is gezeteld in Brussel. De huidige voorzitter is mgr. A.H. van Luyn sdb, bisschop van Rotterdam. Zie: www.katholieknederland.nl.

4 De COMECE telt 24 leden: België, Bulgarije, Duitsland, Engeland & Wales, Frankrijk, Hongarije, Ierland, Italië, Letland, Litouwen, Malta, Nederland, Oostenrijk, Polen, Portugal, Roemenië, Scandinavië, Schotland, Slovenië, Spanje, Tsjechische Republiek en het Aartsbisdom van Luxemburg. Kroatië en Zwitserland zijn geassocieerde leden.

5 H.-M.Th.D. Ten Napel. ‘Van het continentale naar het angelsaksische model van christen-democratie? Over de problematische europeanisering van de christen-democratische politiek’, in: Jaarboek 1996 Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, Groningen 1997, pag. 234

6 Ten Napel, o.c., pag. 236.

7 Bron: www.katholieknederland.nl.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen