De onverwerkte Holocaust.

Met Prosman ben ik van mening dat de Holocaust een uniek verschijnsel is en niet kan worden vergeleken met het werpen van de atoombom op Hirosjima en ook niet met de genocide van de Armeniërs. De atoombom werd niet in de laatste plaats op Hirosjima gegooid om het Japanse keizerrijk op de knieën te brengen en zo de dood van vele Amerikaanse soldaten te voorkomen. De genocide op de Armeniërs is van een andere orde, maar daar geldt nog wel dat deze genocide werd ingegeven door het feit dat de Armeniërs niet geheel geassimileerd waren in de Turkse samenleving.

De Holocaust trof ook Joden die geheel of in verregaande mate geassimileerd waren in de samenleving. Van de meerderheid van in ieder geval de West-Europese Joden kan dat zonder meer worden gezegd. Een gevaar in militair opzicht vormden de Joden totaal niet. Kenmerkend voor de Holocaust is dat geen rationele verklaring kan worden gegeven. Het nazibewind is doorgegaan met het uitroeien van Joden toen een komende nederlaag al lang duidelijk was. Treinen bleven doorrijden naar Auschwitz toen zij hard nodig waren om materieel naar het oostfront te voeren, maar de uitroeiing van de Joden had voorrang boven militaire overwinningen.

Prosman legt er de vinger bij dat na de Tweede Wereldoorlog de Holocaust geen aanleiding heeft gegeven tot een brede theologische bezinning binnen het protestantisme. Hij laat zien hoe gevoelig het in de jaren direct na de Tweede Wereldoorlog in Duitsland lag om over de schuld van het Duitse volk te spreken en dat ondanks het feit dat steeds meer de details van de gruwelen van de Holocaust bekend werden.

Reeds aan het begin van het nazibewind in Duitsland ontstond de zogenaamde Bekennende Kirche. Prosman legt er de vinger bij dat in de Barmer Thesen, die vanuit de kring van de Bekennende Kirche ontstond, over de Joden werd gezwegen. Verdrietig is te lezen dat ook in de kring van de Bekennende Kirche de Ariërparagraaf nauwelijks op weerstand stuitte. De moeite betrof slechts de invoering in de kerk. Zo tekende ook Karl Barth de Ariërparagraaf. Ook Bonhoeffer had wel kritiek op het uitsluiten van gedoopte Joden uit christelijke gemeenten en het verbod op Jodenzending, maar zijn politieke ongehoorzaamheid was niet rechtstreeks gerelateerd aan de maatschappelijke isolering van de Joden als zodanig.

Hoewel er in Nederland van de kant van de kerken wel protesten hebben geklonken tegen de Duitse bezetters, hebben ook de Nederlandse kerken nauwelijks aandacht gehad voor de positie van de Joden. Na de Tweede Wereldoorlog heeft de Holocaust nooit op de kerkelijke agenda gestaan, terwijl onder de ogen van Nederlanders ruim honderdduizend Joden zijn weggevoerd. Prosman vermeldt dat niet, maar er zou nog opgemerkt kunnen worden dat procentueel gezien Nederland van de West-Europese landen de meeste vrijwilligers heeft gehad voor de Waffen-SS. Het ging om een aantal van 25.000. Ook werden in geen enkel West-Europees land zoveel Joden weggevoerd als uit Nederland. Een in dit verband helaas onverdacht getuige als Eichmann heeft over Nederland opgemerkt: “Daar verliepen de transporten zo vlekkeloos dat het een lust was om naar te kijken.” Redenen tot bezinning waren er dus bepaald wel.

In zijn studie laat Prosman een aantal theologen de revue passeren. Allereerst is dat Jürgen Moltmann. Moltmann neemt lijden en dood in het wezen van God Zelf op. Terecht zegt Prosman dat lijden en dood zo noodzakelijk worden. Zelf zou ik eraan toe willen voegen dat een dergelijke visie altijd verbonden is met ontkennen van de zondeval als historisch feit. Lijden en dood behoren bij Gods oorspronkelijke schepping. De visie van Moltmann staat ook haaks op het getuigenis van de Vroege Kerk. De kerkvaders hebben keer op keer het wonder van de vleeswording van de Heere Jezus Christus zo onder woorden gebracht dat Hij Die niet kon lijden, toch geleden heeft. Prosman wijst erop dat de theologie van Moltmann als het gaat om de Holocaust weinig heeft te bieden. Dat heeft niet in de laatste plaats te maken met het feit dat hij terechtkomt bij de alverzoening. Dat betekent dat massamoordenaars die nooit berouw hebben getoond toch in de zaligheid zullen delen.

Na Moltmann vraag Prosman aandacht voor F.W. Marquardt. Deze theoloog heeft zich heel intensief bezig gehouden met de vragen met betrekking tot Israël en de Holocaust. Marquardt houdt uiteindelijk een minimaal christendom over. Prosman stelt als vraag of bij Marquardt Christus de grond is van de hoop of christenen. Prosman had zich wel veel nadrukkelijker moeten distantiëren van de visie van Marquardt dat wij het christelijke dogma en zelfs het Nieuwe Testament niet moeten verdedigen.

Ook dr. A. van de Beek komt ter sprake. Hij legt een heel nauwe relatie tussen Golgotha en de Holocaust. Prosman plaatst hier kanttekeningen bij. Terecht zegt hij dat Golgotha wel een mysterie is, maar geen raadselachtig en onbegrijpelijk gebeuren als de Holocaust. Het zal te maken hebben met het feit dat Prosman zich concentreert op vragen rond de Holocaust. Er kan nog op ingrijpender wijze kritiek op Van de Beek worden uitgeoefend dan hij doet. Dan denk ik aan het feit dat bij deze theoloog de kruisdood van Christus niet de betekenis heeft van het plaatsvervangend wegdragen van Gods toorn. Als het gaat om het werk van de Heere Jezus Christus, staat Van de Beek ver af van de klassiek christelijke leer. Het is een nalatigheid dat dit niet wordt genoemd.

Prosman meent dat ook in de Christelijke dogmatiek van dr. G. van den Brink en dr. C. van der Kooi Israël naar de achtergrond verdwijnt. Dat er meer over de Holocaust gezegd had kunnen worden, stem ik toe, maar het bezwaar tegen de Christelijke Dogmatiek moet juist zijn dat er ruimte gelaten wordt voor de gedachte dat er voor een Jood zaligheid is buiten het geloof in Christus en het behoren bij Zijn gemeente. Ik kan mij volledig herkennen in de kritiek van Prosman op het boek van dr. S. Paas sr. Israëlvisies in beweging. Hij merkt hierover op dat de auteur nauwelijks aandacht schenkt aan de Holocaust en het verbijsterende daarvan niet verwoordt.

Wie dit allemaal heeft gelezen, vraagt zich af wat het antwoord is dat Prosman zelf geeft. Hij noemt het een satanische poging Israël volledig te vernietigen. De poging Israël uit te roeien is een poging Gods beloften te vernietigen. Als Israël kan worden vernietigd, verliest ook de belofte van de Messias haar betekenis. Nog nadrukkelijker dan Prosman zou ik willen verwoorden dat wij niet kunnen begrijpen dat God een dergelijk lijden heeft toegelaten. Dat Hij er tenslotte boven staat, moeten we nooit betwijfelen. Het boek van Prosman is een leerzaam boek. Mijn grootste bezwaar is dat het Evangelie als boodschap van verzoening met God door Christus’ bloed waaraan Jood en heiden deel krijgen door persoonlijk geloof, niet functioneert. Bij alle vragen die wij hebben en houden, moet dat Evangelie voor ons boven alle twijfel zijn verheven en moeten wij elke mogelijkheid aangrijpen dat te verbreiden in de wetenschap dat Gods Woord nooit ledig weerkeert.

Boven Hardinxveld, ds. P. de Vries

Ad Prosman, De onverwerkte Holocaust. Spiegel voor de kerk van nu, Boekencentrum, Zoetermeer 2015; ISBN 978-90-239-7020-0; pb. 280 pp., prijs €24,90.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen