De doorzichtige schoonheid van gekleurd glas

Vierduizend jaren geleden kenden zowel de Egyptenaren als de Romeinen al een vorm van glasfabricage, maar het waren de Romeinen die het eerst doorzichtig glas konden maken. Weliswaar lang niet zo glad en perfect als het glas dat wij tegenwoordig kennen, maar het was in ieder geval doorzichtig en dat bood tal van nieuwe mogelijkheden. Grappig genoeg zijn velen zeer gecharmeerd van glas met de onvolkomenheden van vroeger, reden waarom glasfabrikanten oud aandoend glas vervaardigen en in hun collecties opgenomen hebben onder de noemer "antiek glas".

Glas in lood
In de vroege middeleeuwen begon men stukjes beschilderd glas in loden banden te vatten waardoor een uiterst stevige constructie ontstond, die het mogelijk maakte ramen van bijna ieder gewenst formaat te maken. Het stabiele loden geraamte werd een niet te onderschatten deel van de afbeeldingen, wat op antieke glas-in-loodramen soms nog te zien is. De kathedraal van Chartres in Frankrijk is wereldberoemd vanwege zijn schitterende gebrandschilderde ramen, die als op zich zelf staande monumenten beschouwd kunnen worden, net als de vensters van de Dom in Keulen. Maar ook in ons land zijn nog fraaie staaltjes van de glasschilderkunst te bewonderen, zoals in de Nieuwe Kerk in Delft, in de Sint Jan van Den Bosch en in de rooms-katholieke kerk van Ootmarsum, waar een aantal prachtige vensters te zien zijn uit de werkplaats van Joep Nicolas.

Voorgeschilderd
Uitgangspunt voor het schilderen op glas was meestal een van tevoren ontworpen afbeelding die als voorgeschilderd patroon of mal dienst deed. Het bood de schilder een leidraad tijdens het beschilderen van de stukjes glas van de vaak ingewikkelde figuren, vormen en kleuren. Bovendien kon hij zijn vorderingen regelmatig controleren, want de glasschilder was lang niet altijd de ontwerper van de afbeeldingen. Het uiteindelijke resultaat van de inspanning van de ambachtsman was van een aantal factoren afhankelijk. Onder andere van de kwaliteit van het glas, dat oneffenheden en luchtbellen bevatte, waardoor een speelse twinkeling de lichteffecten versterkte of er juist afbreuk aan deed, al naar gelang de bedoeling van de ontwerper. De samenstelling en kleuren van de brand verf waren uiteraard van doorslaggevend belang, want nadat de geverfde stukken glas in de oven gebrand waren, was de beschildering definitief en kon er niets meer aan veranderd worden. De brandverf brandde letterlijk in het glas onder temperaturen van vier- tot zeshonderd graden. Als het afgekoelde stuk glas toch een mankementje vertoonde was het een kwestie van helemaal opnieuw beginnen. Zodra de stukken glas koud waren, werden ze in loodstrips gevat en zo ontstonden stukje bij beetje de prachtige gebrandschilderde glas-in-loodramen.

Plaats
Bij het opzetten en tekenen van een raam hield de ontwerper er rekening mee waar en op welke plaats het raam geplaatst zou worden in verband met de lichtinval en zonnestand. Een raam op het zuiden kan andere kleuren verdragen dan een raam op het noorden, waar de zonnestralen de kleuren van de afbeelding nooit kunnen beïnvloeden. Dank zij de technische vooruitgang kon men in de loop der tijden grotere stukken glas beschilderen, waardoor minder loodstrips nodig waren. Dat kwam de harmonie in de uitbeeldingen ten goede. Tot dan kwam het geregeld voor dat een loodstrip bij voorbeeld noodgedwongen over een gezicht liep, maar door het gebruik van grotere stukken glas was dat verleden tijd. Veel kerkramen hadden niet alleen een decoratieve functie, maar ook een educatieve waarde. In tal van ramen was de geschiedenis van het christendom uitgebeeld, waardoor de prachtige ramen tot in detail eigenlijk een groot kleurig prentenboek vormden. De meeste mensen konden niet lezen en moesten het hebben van het gesproken woord. Nu werd de geschiedenis zichtbaar gemaakt.

Familiewapen
Onder gegoede burgers en vooral rijke kooplieden werd > het gewoon om hun familiewapen of het gilde waartoe zij behoorden in beschilderd glas te laten uitvoeren, zoals het wapenmedaillon uit het begin van de zestiende eeuw, dat tot de oudste in Nederland behoort. Spreuken, bijbelteksten en geschiedkundige feiten waren eveneens geliefd om in de vensters te vereeuwigen. Vanwege de veranderde architectuur deden de bezitters van landhuizen, burchten, kloosters en kastelen ook steeds vaker een beroep op de glasschilders. Vandaar dat veel ambachtslieden een goede boterham verdienden aan deze opdrachten en het gilde der glazeniers gestaag groeide door de enorme vraag.

Geschenk
Vroeger was het heel gebruikelijk dat men een gebrandschilderd venster ten geschenke gaf De Hervormde kerk te Blokzijl bezit een prachtig beschilderd raam dat de stad Zwolle aan Blokzijl schonk als dank voor de dappere houding van de bevolking in de Tachtigjarige Oorlog. De restanten van de ramen die de Hanzesteden Deventer en Kampen aan Blokzijl schonken zijn eveneens in de kerk te bezichtigen. Diverse oorlogen in het verleden hebben nog al wat antieke gebrandschilderde ramen verloren doen gaan of zwaar beschadigd. Een aantal oude schilderingen blijken aangetast door de verslechterde milieu-omstandigheden of zijn verweerd en versleten. Monumentenzorg is een van de instanties die, na inventarisatie, zich beijvert om beschadigde en aangetaste vensters in oude luister te laten herstellen en zo nodig opnieuw te laten vervaardigen.

Jugendstil
Uit de Jugendstil en Art Decoperiode (begin 1900) zijn nog heel wat afbeeldingen ontkomen aan het oorlogsgeweld of de slopershamer. Weliswaar is deze vorm van glasschilderkunst lang niet zo rijk als die uit de tijd van de gotiek, maar deze kunst is bij een groot publiek wel heel herkenbaar vanwege de strakke lijnen en vlakken en de symmetrisch opgebouwde vormen en ornamenten. Veel afbeeldingen uit het Art Decotijdperk stellen mooi gestileerde dierfiguren voor, die soms te maken hebben met het beroep of de naam van de opdrachtgever. Geschiedkundig bezien hebben zij echter lang niet die waarde die de antieke gebrandschilderde kerkramen hebben.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen