Siberiërs in Irkoetsk willen zelfstandigheid

Er schijnt een heerlijk zonnetje als de Siberië-Express eindelijk de uitgestrekte buitenwijken van Irkoetsk bereikt. Langs de spoorweg zijn families in hun volkstuintjes druk bezig met het poten van aardappelen. De zomers zijn kort hier. Zo gauw de vorst uit de grond is, moet men het land op. Geen tijd te verliezen, want het is zo weer winter. Het uiteenvallen van de Sowjet-Unie mag dan steeds meer ontaarden in een onoverzichteljke economische chaos, zolang een Siberiër maar een voorraad aardappelen in huis heeft voordat het begint te vriezen, zal hij niet echt ongerust worden. De leefomstandigheden zijn hier altijd erg hard geweest. Het verre Moskou bleef altijd maar om meer, meer en nog meer vragen. Maar er kwam bitter weinig voor terug. In de straten zie je hier en daar nog de oude slogan "Rijkdom van Siberië voor het Moederland", maar de Siberiërs zijn er zelf heel anders over gaan denken. Ze beseffen dat men in Moskou hen veel harder nodig heeft dan zij hen. Waarom zou Siberië steeds maar weer bloedtransfusie blijven geven aan een patiënt die volgens iedereen eigenlijk al lang dood is? Misschien wordt het eens tijd voor een onafhankelijk Siberië.

Criminelen
Irkoetsk werd in de 17e eeuw tijdens de razendsnelle verovering van Siberië gesticht als een mihtaire buitenpost. Aan de oever van de Angara-rivier ontstond in korte tijd een stedelijke nederzetting, die een centrum voor bonthandel werd. Ook legden hier, na hun lange moeizame tocht door de uitgestrekte Gobi-woestijn, Chinese theekaravanen aan. Toen er in de regio goud werd ontdekt, overspoelden al gauw avonturiers in groten getale het stadje. Het leven in Irkoetsk werd gevaarlijk. Men registreerde jaarlijks zo'n drie- tot vierhonderd moorden, en dat bij een bevolking van 50.000 zielen. Een buitenlandse reiziger uit die tijd schreef: „Politieagenten zijn er nauwelijks, maar des te meer bandieten en ontsnapte criminelen. Als vreemdeling kun je je beter niet de straat op wagen. Enorme loslopende waakhonden springen je naar de keel." Het openbare leven werd wat beschaafder toen in 1898 de Transsiberische spoorlijn tot hier werd doorgetrokken en Irkoetsk als economisch en cultureel centrum van de regio opbloeide tot "het Parijs van het Verre Oosten". Dit bleef ook tijdens de gehele Sowjet-periodezo. De stad telt tegenwoordig ruim een half miljoen inwoners. Nog steeds is het een van de grootste bontleveranciers op de wereldmarkt, maar andere industrieën zijn ook opgekomen, evenals in andere steden langs de spoorweg tussen Moskou en Wladiwostok. Dank zij de beschikbaarheid van goedkope energiebronnen en ruwe stoffen als hout en mineralen.

Hartstochtelijke chaos
Het is een favoriete tussenstop voor Trans-Siberiëtoeristen. De trein doet er vanaf Moskou ruim drie dagen over. Tegen de tijd dat je aankomt in Irkoetsk ben je al zo'n beetje gewend geraakt aan het melancholieke Russische leven van alle dag, waarin men zich liever overgeeft aan hartstochtelijk beleefde chaos dan zich laat leiden door het gezonde verstand. Ik heb het nog getroffen met het oude echtpaar waarmee ik de coupé deel. Ze doen de hele dag door dutjes, onderbroken door het gemoedelijk verorberen van meegenomen proviand. Brood, augurken, hardgekookte eieren, hele worsten en wat al niet meer. Tassen vol. Een verademing vergeleken met de dronkemannen die luidkeels > het gangpad onveilig maken, op deuren bonzen en jongedames lastig vallen. Op een middag komt een jongeman die voor de treinkeuken met maaltijden leurt met bloedend gezicht en roodbespatte kleren voorbij strompelen. „Aangevallen door een stelletje boeven. Zomaar, zonder aanleiding", vertelt de conducteur me later hoofdschuddend, „het is allemaal maffia."

Het meer
Bij een volgende stop worden ze door politie opgewacht en ingerekend. De georganiseerde misdaad heeft een stevige greep op de Russische samenleving, lijkt het. Het lijkt wel Chicago, ten tijde van de Amerikaanse crisis. Het is een van de immense problemen waarmee de Russen kampen. Ook de inwoners van Irkoetsk, maar men lijkt er wat minder onder gebukt te gaan dan de burgers in het Europese deel van het land. De vijfentwintigjarige Larissa, die hier geboren en getogen is, heeft daar een simpele verklaring voor: „Wij hebben het Baikalmeer, en zij niet." Volgens haar en haar vrienden heeft iedereen in Irkoetsk schoon genoeg van de centrahstische Sowjet-structuren. „We willen niet meer door Moskou gecommandeerd en uitgezogen worden. Onafhankelijkhied is voor ons veel beter. We kunnen best onze eigen boontjes doppen. We zijn immers rijk: goedkope grondstoffen en energie." Het idee is om samen met de naburige industriesteden Angarsk en Bratsk een zelfstandige staat te stichten, die zich meer op Japan en China oriënteert in plaats van op Moskou en Europa. Aansluiting bij de economie van het Verre Oosten lijkt nog slechts een kwestie van tijd. Het wemelt in de hotels al van de Chinese handelsdelegaties.

Geen nationalisme
Maar oude centralistische en bureaucratische structuren verdwijnen niet zo snel. Ze zijn aan mensen gebonden en aan macht. En die wil men zomaar niet prijs geven. Bovendien is de industriële produktiviteit dramatisch gedaald. Daarbij komt nog de welig tierende misdaad en het nationaliteitenprobleem. Toch is de situatie hier enigzins beter dan in de rest van de voormalige Sowjet-Unie. Vanaf de industrialisatie van Siberië zijn er arbeidskrachten van alle delen van het land aangetrokken met hogere salarissen en andere materiële voordelen. Deze regio heeft geen erfenis van nationalistische trauma's of gevoeligheden. Nakomelingen van de oorspronkelijke Siberische volken en minderheden als de Koreanen zijn al lang geassimileerd in de gemêleerde maatschappij van pionier-arbeiders uit alle windstreken. Dit kosmopolitisme zal misschien aan Irkoetsk juist extra flexibiliteit en weerbaarheid geven in een regio waarin oude grenzen steeds meer vervagen.

Volkstuinen
Voorlopig echter zullen de burgers echter nog jarenlang veel te stellen hebben met de verlammende economische crisis. De voedingswinkels zijn zo leeg dat de gemeentelijke autoriteiten tegen gereduceerde prijzen land voor volkstuinen heeft beschikbaar gesteld. Zodat men zelf zijn groenten en aardappelen kan verbouwen. De lange wachtlijst voor datsja's, zoals men een zomerhuis met tuin noemt, is nu eindelijk verleden tijd. „Door de week doen we het kalmpjes aan op het werk, zodat we in het weekeinde flink kunnen werken", grapt Igor met nuchtere ondertoon. Op een stralende middag bezoek ik hem in zijn zomerhuisje. Het ligt in een brede zoom van datsja's die de stad omringt. „Al het bouwmateriaal -cement, glas, hout tot de kleinste spijker toe- hebben we via-via moeten ritselen. Dat moet wel, want in de winkels is er niets, maar dan ook niets te krijgen. We zijn nu al twee jaar bezig, maar zoals je ziet is alleen de benedenverdieping nog maar af." Niet voordat de overal tegenwoordige zwarte markt en de restanten van de staatseconomie zijn opgegaan in een markteconomie, zal er verandering ten goede komen. Het totale gebrek aan vertrouwen in welke autoriteit dan ook, de algehele ongeïnteresseerdheid en het wijdverspreide alcoholisme biedt echter een troosteloos perspectief Liever houdt men de eigen 'connecties' aan dan te bouwen op vage en later nietwaargemaakte beloften van autoriteiten.

Vervuiling
De altijd-alles-beter-wetende Sowjetideologie heeft zich vele tientallen jaren niets gelegen laten liggen aan de Siberische natuur. Deze arrogantie heeft geresulteerd in enorme en waarschijnlijk goeddeels onomkeerbare schade aan het milieu. De burgers van Irkoetsk zijn zich hier de laatste jaren maar al te bewust van geworden, omdat hun dierbare Baikalmeer vervuild dreigt te raken. Het meer ligt op slechts vijftig minuten afstand van de stad, dus binnen ieders bereik. Een kaarsrechte autoweg doorsnijdt als een pijl de taiga. Soms zien we iemand met een bosje versgevangen vis langs de kant van de weg staan. „Ze verkopen die, niet voor geld maar voor wodka", vertelt Larissa en vervolgt met cynische zelfspot: „Wij Russen hebben toch een uniek talent. We kunnen alles wat andere mensen ook kunnen, maar wij kunnen het ook als we dronken zijn. Zelfs vissen vangen." Op een hoog punt stoppen we even voor een weids uitzicht over de golvende taiga. „Hier komen pas getrouwde paartjes als ze van hun traditionele bezoek aan Baikal terugkeren. De grond is bezaaid met glasscherven. Een oude gewoonte eist dat men hier samen een fles wodka drinkt en die vervolgens in stukken uiteen laat spatten om zich van een gelukkige toekomst verzekerd te weten." De bomen rondom zijn behangen met honderden kleurige linten. Een oude sjamanistische traditie, die ook geluk moet brengen.

Sjamanisme
De oude religieuze en culturele achtergronden van de Jakoeten, Evenken, Boerjaten en tientallen andere kleine volken zijn onder de Sowjet-heerschappij al lang geleden opgegaan in het moderne leven. Alleen in de oude mythen over het Baikalmeer weerklinkt nog een vage herinnering aan de dagen dat het sjamanisme een allesbepalende invloed had op het primitieve leven van de Siberische jachtvolken. Larissa wijst op een kleine rotspunt die boven water uitsteekt op de plek waar de Angararivier het meer uitstroomt, en vertelt de legende van deze Sjamanen-rots: „Eens, heel lang geleden, leefde er een oude man, Baikal genaamd. Hij had 336 zonen en een dochter, de knappe maar koppige Angara. Haar broers werkten altijd hard voor hun vader. Dag in dag uit haalden ze water voor hem. Maar Angara verdeed haar tijd met nietsdoen en verspilde het water zo snel als haar broers het aansleepten. Ze wilde niet met de zwakke jongeman Irkoet trouwen, wat haar vader wilde, maar met de sterke Jenissei. Haar vader ketende haar, maar in een stormachtige nacht wist ze te ontsnappen naar haar gehefde. Haar vader ontstak in woede en wierp een rotsblok achter haar aan om haar tegen te houden, maar tevergeefs." Driehonderd drie en dertig rivieren monden uit in het Baikalmeer, maar de Angara, u raadt het al, is de enige die er ook uitstroomt. Verderop verbindt de rivier zich met de Jenissei, een van de vier grootste rivieren van Siberië.

Hoog zuurstofgehalte
Het waterpeil van het meer is dramatisch gerezen sinds de aanleg van een hydro-elektrisch waterkrachtstation in de Angara. „Dit heeft het gevoelige ecosysteem van de zoetwaterzeehonden van Baikal ernstig verstoord", vertelt Viktor Belov van het Limnologische Instituut. Met een team van wetenschappers onderzoekt hij hier de unieke flora en fauna van het meer. Tachtig procent van alle soorten komen nergens anders ter wereld voor. Het ongewoon hoge zuurstofgehalte van het water biedt een geschikte leefomgeving aan soorten die elders al lang geleden zijn uitgestorven. De laatste jaren zijn er enige natuurreservaten afgebakend, afgesloten voor toerisme. Maar er zijn meer gevaren die Baikal bedreigen: stropers, ongecontroleeerde houtkap, lozing van stedelijke afvalwater en de cellulosefabrieken bij Baikalsk. De plaatselijke milieubeweging onder leiding van de bekende schrijver Valentin Raspoetin wint aan invloed, maar vooralsnog geven economische overwegingen de doorslag.

Sponzen
Het water van Baikal is nog steeds schoon en helder. Je kunt het zo drinken, zonder gevaar. Een Japanse firma betaalt twee Amerikaanse dollars per liter om het van grote diepte te mogen oppompen en bottelen voor speciaalzaken in eigen land. De grote helderheid van het water is te danken aan de filterwerking van talloze sponzen die in de diepten van het meer leven. „Steek je hand er maar in", adviseert Larissa, „dan leef je een jaar langer. Vijfjaar langer als je er even in pootje baadt en vijfentwintig als je er 's winters in een wak een poosje in zwemt." Met 31.000 vierkante kilometer is het Baikalmeer ongeveer even groot als ons land. Met 23.000 kubieke kilometer bevat het evenveel water als de vier grote meren van Amerika samen. Dit komt doordat het zo'n ontzettend diep meer is. Tot 1620 meter. Eigenlijk is het nog veel dieper, want er ligt een kilometers dikke laag modder op de bodem, aangevoerd door de honderden instromende rivieren en riviertjes.

Bijtanken
Port Baikal, waar vroeger de passagiers van de Transsiberische Express per stoomboot werden overgezet (totdat in 1904 het traject langs het meer voltooid werd), ligt er verlaten bij. Er heerst een gemoedelijke rust. Evenzo in de vele tientallen andere dorpjes aan het meer, zoals Listwyanka. Gegoede burgers uit Irkoetsk kopen er ieder vrijkomend huisje op. Want hier aan het meer kan men geestelijk bijtanken van de beslommeringen van het stadsleven. „Je zorgen vallen hier als vanzelf van je af', vertelt een student, die met zijn vrienden naar Baikal toog om er het begin van hun zomervakantie te vieren. ,Je ziet jezelf en de mensen om je heen gewoon veranderen, naarmate je langer bij het meer blijft. We worden van binnen rustiger. Als we bij het Baikal zijn kunnen we pas echt gelukkig zijn."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen