IN DE DRAAIKOLK VAN DE TECHNOLOGIE

Als jochie scharrelde Chriet Titulaer rond in Hout Blerick. Het dorp was voor hem de wereld. De mannen hadden er hun werk, de kinderen gingen er naar school, in het oogstseizoen plukte Chriet augurken. En eens per week trok hij zich met een emaillen bak vol water terug in zijn slaapkamer, om zich te wassen.
Haarscherp herinnert hij zich de komst van de eerste tv. „Die stond bij de elite midden in de kamer, als een altaar, op een tafel met een imitatie Perzisch tapijtje, 's Avonds bleven de gordijnen open, zodat iedereen in het dorp het statussymbool kon aanschouwen. Je was er volledig van ondersteboven." Anno 1996 bereist hij per straalvliegtuig alle continenten. De wereld werd een dorp. Ontspannen zit hij achter een bureau met beeldtelefoon en een aansluiting op Internet. Het wereldwijde computernetwerk gebruikt hij vooral voor het verzenden van elektronische post. „Straks gaat er een briefje naar een kennis van me in Australië. Een paar seconden later heeft ze het."

Optimist
De bekende Limburger begon zijn loopbaan als sterrenkundige, belandde al snel in de ruimtevaart en werd vervolgens gestrikt door de directeur van Teleac. Gedurende twaalf jaar verzorgde hij cursussen over technologie in de ruimste zin des woords. Van beton tot computerkunde. Het maakte hem tot 's lands homo universalis op het terrein van de exacte wetenschappen. Om de blik nog breder te kunnen richten, begon hij voor zichzelf Zo was hij initiatiefnemer en directeur van het "Huis van de Toekomst", dat werd ondergebracht in Autotron Rosmalen. Tussen 1989 en 1996 trok het miljoenen bezoekers. Momenteel is hij druk met het zoeken van sponsors voor het "Huis van een Andere Toekomst". Het moet een plaats krijgen in Ecodromepark Zwolle, dat dit voorjaar de poorten wil openen. In de futuristische woning van hout en leem zullen milieu, duurzaamheid en energie centraal staan. Somber Op televisie, in tientallen boeken en door honderden lezingen predikte Titulaer aan miljoenen de zegeningen van de technologie. Ongerustheid placht hij weg te nemen door de verzekering dat de mens de techniek altijd zal blijven beheersen. De laatste tijd is hij daar echter wat minder stellig in. Sterker nog, hij erkent openlijk dat het tij is gekeerd. De technologische ontwikkelingen zuigen de mens mee in een gevaarlijke draaikolk. „En we staan nog maar aan het begin", verzekert de futuroloog. Hij kan het weten. Een fors deel van het jaar trekt de Houtenaar de wereld rond, om de ontwikkelingen in wetenschappelijke laboratoria te volgen.
In de lezingen die hij momenteel houdt, schetst de tot inkeer gekomen techno-optimist een somber toekomstscenario. Een maatschappij waarin voor laaggeschoolden geen enkel perspectiefmeer is, het aantal overspannen mensen dramatisch zal toenemen en een steeds groter deel van de bevolking buiten de boot valt. „Een heel simpel voorbeeld. Een oude buurman van me ging vroeger geregeld met de bus naar Utrecht. Tot de strippenkaart werd ingevoerd. Toen zag hij er niet meer doorheen. Diezelfde man raakt straks nog meer geïsoleerd door de chipknip. Dan durft hij ook niet meer te winkelen."

Medische revolutie
Vier grote aanbieders van kabel-tv hebben recent toegezegd dat zij binnen drie jaar minimaal twee miljoen huishoudens willen aansluiten op Internet. Die kunnen vanaf dat moment goederen en diensten van huis uit kopen en betalen, van een doos kruidenierswaren tot een levensverzekering. De overheid geeft inmiddels 80 miljoen per jaar voor de aanleg van een elektronische snelweg, waarop het allemaal nog rapper kan.
„De ontwikkeling gaat momenteel razendsnel", constateert Titulaer. „Vijftien jaar geleden betekende cd 'Corps diplomatique', nu is het een muziekschijfje dat de elpee totaal heeft verdrongen. Veertien jaar geleden werd in Nederland de eerste personal computer geïntroduceerd door IBM, vandaag is die niet weg te denken. Twee jaar geleden had nog bijna niemand van Internet gehoord, nu praat iedereen erover.
Die stroomversnelling zal de komende jaren alleen maar toenemen. Om maar iets te noemen, over vijfjaar zijn er micro-robots die je in de bloedbaan kunt brengen. Robotjes, kleiner dan een millimeter, die door de aderen zwemmen, metingen verrichten en radiografisch hun gegevens verzenden. We staan aan de vooravond van een medische revolutie."

Andere samenleving
Veel ingrijpender is volgens de toekomstvorser de perfectionering van de telecommunicatie. Binnen enkele jaren is iedere eigenaar van een draadloze telefoon overal ter wereld bereikbaar, zonder GSM-steunmast. Maakt niet uit of je op de Stille Zuidzee vaart of een berg in Nepal beklimt.
„Om dat te realiseren wordt momenteel een netwerk van kunstmanen opgebouwd. In december zijn de eerste drie gelanceerd. Niemand die het weet. In totaal komen er 66, een heel scherm om de aarde. En in 2005 kan iedereen die het geld ervoor heeft een kamerbreed plat beeldscherm aanschaffen met holografische beelden en ingebouwde vertaaltelefoon. Aan de andere kant van de lijn spreekt iemand Japans en je verstaat hem in het Nederlands. De eerste demonstraties zijn al geweest."
De technologische ontwikkeling zal de maatschappij de komende vijfjaar ingrijpend veranderen, verwacht Titulaer. De personal computer wordt in steeds meer huishoudens het zenuwcentrum. De man zit regelmatig te telewerken, de vrouw te teleshoppen, de zoon surft na schooltijd via Internet over de wereld, studenten loggen in om via het scherm college te lopen bij een select gezelschap van hyperbegaafde hoogleraren die via de kabel hun kennis overdragen aan hoorders in het hele land.

Digibeet
Niet iedereen is in staat de ontwikkeling bij te benen, 's Lands bekendste futuroloog schat dat een derde van de bevolking al is afgehaakt of dat binnenkort gaat doen. Ze ervaren de computer als bedreigend, kunnen er niet mee overweg of hebben er simpelweg het geld niet voor. Met als gevolg dat ze over enkele jaren als paria's op de berm langs de elektronische snelweg staan. Zoals de analfabeet kansloos was in de 20e eeuw, zo zal de digibeet het zijn in de 21e eeuw.
„Ik zie het om me heen gewoon misgaan, hier in de wijk. Ik weet zeker dat m'n overbuurman geen computer heeft. Ook niet zal nemen. Het is hem allemaal te ingewikkeld. Natuurlijk pakt de jonge generatie de veranderingen makkelijker op. Maar ook daar kan niet iedereen mee. Het bedienen van een personal computer vraagt een IQ^boven de 105. Mensen die lager zitten, redden het niet, hoe gebruiksvriendelijk je de software ook maakt." Als het aan Titulaer ligt, wordt het tempo van de technische ontwikkeling fors afgeremd. De overheid zou op z'n minst de subsidiëring ervan moeten stopzetten. Hij heeft niet de illusie dat zijn waarschuwing veel effect heeft. „Ik ben een roepende in de woestijn." Dat brengt de 'ziener' uit Houten overigens niet aan het wankelen. „Ik ben eraan gewend dat men in het begin niet naar me luistert. Pas naderhand wordt gezegt: Hij heeft toch gelijk gehad."

Conservatief
Frank van Zuuren, als arts verbonden aan de Arbodienst Apeldoorn Deventer en omstreken, is minder somber gestemd. Dat bejaarden de ontwikkelingen niet meer kunnen bijbenen, geeft hij Titulaer direct toe. Maar de beroepsbevolking houdt het tempo van de technologie volgens hem nog aardig vol.
„De basisvraag is: Moét je alles begrijpen? Mensen zijn bang voor een computer, omdat ze niet weten hoe die werkt. Die angst kom ik zeker tegen. Dagelijks! Dat is al een heel oude angst. Niets conservatiever dan een mens. Er wordt veel geklaagd, maar op het moment dat er veranderingen op stapel staan, begint de massa te protesteren. 'Het gaat toch goed zo.'
Neem de komst van de eerste boekhoudmachines. Dat was destijds een groot probleem voor de boekhouders. 'Wat gebeurt er allemaal?' Hetzelfde heeft de man die voor het eerst achter een computer zit. 'Wat doet dat ding dan, wat gebeurt daarbinnen?' Die man moet je uitleggen dat hij zichzelf die vraag bij z'n tv en z'n magnetron ook niet stelt. Het is voldoende als je weet hoe je ermee moet omgaan. Laat het begrip ervan maar over aan een kleine elite. Ik zeg altijd: Computergebruik is net als koken. Wanneer je goed het recept volgt, komt eruit wat je wilt hebben."

Internet
Prof dr. Herman van Praag, hoogleraar psychiatrie aan de universiteit van Maastricht, deelt de opvatting van Van Zuuren. „Ik ben een optimist en geloof sterk in het menselijk leervermogen, tot op hoge leeftijd. Het is vooral de angst die mensen parten speelt. 'Ik zal het wel niet meer kunnen.' Wanneer ze rustig uitleg krijgen, kijken ze er al anders tegenaan." Wel vraagt de hoogleraar zich af of alle technische verandering vooruitgang is. „Neem Internet. Ik ontken niet de enorme potentie van zo'n wereldwijd computernetwerk, maar is dat de manier waarop we met elkaar moeten communiceren? De aardigheid van het mensenlijk bestaan in het samen-zijn, het met elkaar spreken verdwijnt naar mijn zin te veel. Ik heb al zo het land aan de telefoon. Ik wil de man of vrouw met wie ik spreek zien. Internet reduceert de communicatie nog verder. Dan kun je zeggen: 'Als het er niet was, kon je die man in Peru geen email sturen'. Nou ja, 'so what'. Heb ik dat vroeger gemist? Zitten we werkelijk te wachten op telewerken, vanuit ons zolderkamertje? Ik vind dat meer een verarming dan een vooruitgang. Aan de andere kant biedt de technologie zeker nieuwe mogelijkheden. Daar moeten we niet angstig voor wegkruipen. Het is juist een uitdaging. Wat is leuker dan nieuwe dingen ontdekken en toepassen?"

Reorganisaties
Belangrijk is volgens Van Zuuren dat bedrijven de tijd nemen voor uitleg en begeleiding. Met name bij oudere werknemers. „Zoals je ook tijd moet uittrekken als je mensen wilt leren fietsen. Naarmate de vaardigheid toeneemt, neemt de angst af De ontwikkelingen gaan snel, dat geef ik meteen toe, maar mits goed begeleid blijken werknemers technologische vernieuwingen wel aan te kunnen. Veel meer mensen lopen stuk door reorganisaties. De ideeën over management veranderen voortdurend. Nu moet de onderneming decentraal georganiseerd zijn. Over vijfjaar is de heersende opvatting dat je toch beter centraal kunt werken. Maar net even anders centraal dan vroeger."
De dreiging van de technologie schuilt voor de bedrijfsarts in de uitschakeling van eenvoudige functies. Voor laaggeschoolden is op de arbeidsmarkt nauwelijks plaats meer. In fabriekshallen vloeien productiewerkers af door automatisering en robotisering. Op kantoren verdwijnt het eenvoudige typewerk. „Van de tien typistes heb je er nog eentje nodig, om te scannen. De overige negen belanden door de technologie niet in psychische problemen, maar in de ww."

Informatiemoeheid
De psychische druk doet zich volgens de Arbo-arts juist voor in de bovenlaag van het bedrijfsleven. Vooral de informatielawine weegt zwaar op werkers in de hogere regionen. Recent werd dat bevestigd door onderzoek dat werd uitgevoerd in opdracht van persbureau Reuter, een van 's werelds grootste leveranciers van nieuws en zakelijke informatie.
Aan het onderzoek werkten meer dan duizend managers mee, uit Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Australië, Singapore en Hongkong. Twee derde van hen bleek te lijden aan stress ten gevolge van de massa informatie die dagelijks moet worden verwerkt. De psychologen die het onderzoeksrapport opstelden, constateren dat het een medisch probleem aan het worden is. De overdosis informatie leidt tot wat ze noemen het "informatiemoeheidsyndroom". Symptomen van deze moderne aandoening zijn angstgevoelens, slapeloosheid, een obsessie om meer informatie te verwerven en het onvermogen om tot eenvoudige conclusies of besluiten te komen. Het wordt in de hersenpan één warrige brij.

Discipline 
De algemene toename van overspannen mensen verklaart de arts uit het feit dat de totale informatiestroom veel te groot is. „Twintig jaar geleden wist je niet wat er in Afrika gebeurde. Nu is een moderne oorlog een mediaspektakel en bekijken we hoe mensen elkaar doodschieten. Iemand die een sociale structuur heeft, slaapt daar niet van. Of hij stompt af Dat is ook een psychiatrische afwijking, alleen is die geaccepteerd.
Ik zet de tv uit als op het scherm iemand wordt vermoord. Ik kan daar niet tegen. We drijven elkaar op. Je moet alles zien, je moet alles lezen, je moet alles even meenemen. Als er zestig kanalen op de tv zitten, willen de mensen alle zestig kanalen kunnen kiezen. De hele avond zitten ze te zappen. Daar word je toch gestoord van. Ik word al gek van de twintig kanalen die ik nu heb. Het is allemaal niks. En nóg meer van niks. Maar je kijkt er wel naar. En wat doe je met al die informatie? Het probleem zit niet in de technologie, maar in de mens die ermee omgaat. We moeten de discipline hebben om keuzes te maken."

Vertekening
Prof. Van Praag betwijfelt of de psychische volksgezondheid vandaag ernstiger wordt aangetast dan in vorige decennia. „Als ik boeken lees over de tweede helft van de 19e eeuw, met z'n beginnende industrialisatie, dan moet het leven voor het overgrote deel van de bevolking een verschrikking zijn geweest. Kinderen die zich als slaven kapot werkten in een textielfabriek, mannen die het beetje geld dat ze verdienden verzopen. Uiterst spanningsvol. Dan komen de jaren dertig met hun economische crisis. Uiterst onzeker. In bepaalde opzichten heeft een groot deel van onze samenleving een luizenleven. Ziektekostenverzekering, atv, met vakantie naar Tenerife... Onvergelijkbaar met zestig jaar geleden."
De Limburgse psychiater plaatst dan ook kanttekeningen bij een rapport van de Stichting Toekomstscenario's Gezondheidszorg, waarin wordt voorspeld dat het aantal mensen met psychische klachten de komende jaren met 40 procent zal toenemen. „Er treedt een vertekening op doordat mensen vandaag makkelijker naar een psychiater gaan. Niet meer denken dat je daarvoor stapelgek moet zijn. In de tweede plaats is er een scala aan hulpverleners gekomen, waar mensen terecht kunnen met zorg, angst en verdriet: maatschappelijk werkers, counselers, psychologen... Die waren er vroeger gewoon niet."

Tijdbom
Wel erkent Van Praag dat ook de welvaart psychisch z'n tol eist. „Men verdient graag geld, veel geld. Voor de auto, het vliegtuig, de vakantiereisjes, de apparatuur... Ik begrijp het allemaal, maar het gevolg is dat man en vrouw beiden moeten werken. Zijn er ook nog kinderen, dan geeft dat spanningen. Die worden niet zozeer veroorzaakt door technologische veranderingen, we jagen onszelf op. Om een nog groter huis en een nog mooiere auto te kunnen kopen. Terwijl in de onderlaag van de samenleving de armoede toeneemt.
Besteden we daar onvoldoende aandacht aan, dan kan een riskante situatie ontstaan. Dat heb ik van nabij gezien in de jaren dat ik in Amerika werkte. Een grote groep van maatschappelijke outcasts is een tijdbom onder een samenleving. Heel gevaarlijk. Ik zie daar een belangrijke taak voor de overheid. Die moet voorkomen dat mensen niet meer mee kunnen. Hèt instrument daarvoor is het onderwijs. Alle kinderen moet kennis van informatieverwerkende systemen worden bijgebracht. Het is toch ook weer geen hogere wiskunde."

Tweedeling
Voor Titulaer heeft de tweedeling in de Nederlandse samenleving al zorgwekkende vormen aangenomen. „Ik verwacht binnen tien jaar een opstand van de mensen die het niet weten tegen de mensen die het wel weten. De man of vrouw die geen computer heeft, raakt in alle opzichten achtergesteld. Financieel, qua werk, qua informatie...
Ik denk aan een willekeurige flatbewoner, drie hoog achter in het Zuiderpark in Den Haag. Zo hebben we er inmiddels twee miljoen in ons land. Mensen die niet profiteren van de technologische ontwikkelingen, maar er juist door benadeeld worden. De ellende is dat geen enkele politicus zich met dat probleem bezighoudt. Politici kijken per definitie niet meer dan een jaar vooruit. Het liefst denken ze achteruit." Het is overigens de vraag of de politiek er iets aan kan doen, corrigeert de toekomstvoorspeller zichzelf „Ik word me steeds meer bewust dat de techniek de mens beheerst. Je moét gewoon mee. Anders is Nederland heel snel tot de bedelstaf verheven. In dat opzicht is m'n waardering van de technologie duidelijk genuanceerder geworden. De heihge bewondering is verdwenen."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen