HUMANISME IN OPKOMST

Niet zo lang geleden wees een aantal mensen, onder wie nogal wat politici, publiekelijk met beschuldigende vinger naar de Bond tegen het vloeken. Die Bond zou zich ondemokratisch opstellen en dus de nederlandse samenleving in gevaar brengen. De aanleiding tot de beschuldigende vinger was een rede op de jaarvergadering van de Bond tegen het vloeken. De politici, die dit opmerkten, zeiden zelf ook wel tegen het vloeken te zijn, maar vonden het toch beter, dat de subsidies aan de Bond ingetrokken werden. De achtergrond' van de beschuldigende vinger was humanistisch.

Humanisme wordt religie

Eveneens niet zo lang geleden werd een onderzoek openbaar gemaakt naar de godsdienstigheid van Nederlanders. O.a. namens het weekblad „De Tijd" werd nagegaan, of er sinds 1966, toen een soortgelijk onderzoek in opdracht van het tijdschrift „Margriet" gedaan werd, veranderingen waren geweest in het nederlandse godsdienstige patroon. Het bleek bij de presentatie van het recente onderzoek, dat zich inderdaad verschuivingen hadden voorgedaan. Dat betekende een vermindering van de traditionele godsdienstigheid en een vergroting van denkbeelden, die je humanistisch zou kunnen noemen. De groep, die onder leiding van prof'. Goddijn het onderzoek uitvoerde, was overigens ook op zoek naar de vraag op welke wijze mensen over de vulling en zin van hun leven dachten, wanneer ze zich niet meer wilden laten gezeggen door de Bijbel.

Uit het genoemde onderzoek bleek duidelijk, dat de plaats., diie voor veel mensen vroeger door hun godsdienst — liever zeg ik: hun religie — ingenomen werd, nu opgevuld wordt door sterk aan het humanisme ontleende opvattingen. Je zou kunnen zeggen, dat voor een niet onaanzienlijk deel van de Nederlanders het humanisme een religie geworden is. Het woord religie betekent hier dan: een aantal denkbeelden en handelingen, waarmee mensen te kennen geven, waarin voor hen de zin. van het leven ligt, waarmee ze laten zien wat voor hen het meest werkelijk en belangrijk is. Hoewel het moeilijk te voorspellen valt., hoe een stroming zich in de toekomst zal ontwikkelen, zal het toch een ieder duidelijk zijn, dat het humanisme, al of niet tot uitdrukking

komend in het Humanistisch Verbond, een beweging is, die aanzienlijke aanhang heeft en zich aktief beweegt op verschillende terreinen van wetenschap en maatschappelijke zorg (denk bijvoorbeeld; aan het Humanistisch Militair Tehuis in het leger, of een professor in de humanistiek aan een universiteit). Bovendien biedt het humanisme-zich aan als een redelijke vervanging voor een op de Bijbel gebaseerde levensbeschouwing.

De mens staat centraal

Het is daarom van belang nader te bezien, waar het humanisme zijn wortels heeft. Immers, iemand, die het humanisme als zijn levensbeschouwing heeft, kun je in veel Nederlanders dagelijks tegenkomen, en in zo'n ontmoeting is het goed om de ander te kennen. In het woord humanisme zit het latijnse woord homo, dat mens betekent. Daarmee is natuurlijk nog niet veel gezegd. Ook de Bijbel heeft het over de mens. Maar het gaat om de plaats, die aan de mens toegekend wordt. In het hedendaags humanisme staat de mens centraal.

Oudere humanisten

Dat was nog niet het geval bij een grote groep geleerden, die ook als humanisten bekend staan en aan het eind van de middeleeuwen zich verdienstelijk maakten als onderzoekers van de oude talen en in het algemeen de westerse vernieuwing op het gebied van de wetenschap voorbereidden. Bij hen 'hoorden o.a. de Nederlanders Agricola en Erasmus en de Engelsman More. Deze mensen hadden groot vertrouwen in de kracht van het menselijk verstand en zij wisten op verschillende punten daarvan een goed gebruik te maken. Bekend is Erasmus' uitgave van het griekse Nieuwe Testament. Maar geen van deze lieden had nog de mens tot het middelpunt van zijn denken gemaakt, gec van hen scheidde zich af van de, toen rooms-katholieke, kerk. Luthers vriend en hulp Melanchton was een humanist in de zin van het woord. Men vond zulke humanisten dus overal in de wetenschap, ook binnen de Reformatie. In de zestiende eeuw was er nog geen sprake van ongeloof in de moderne, atheïstische zin van het woord.

Verlichting

Dat veranderde geleidelijk en in de achttiende eeuw in de tijd van de Verlichting werd voor het moderne humanisme de grondslag gelegd. Niet langer gingen de mensen uit van het geloof in de bijbelse waarheid. De „natuur" werd de nieuwe godheid en het licht der rede het nieuwe geloof. Tijdens de franse revolutie werd de „Godin van de Rede" in de parijse kerk van Notre Dame gesteld in de plaats van Maria.

De Verlichting is de tijd van de beginnende sekularisatie in Europa. Het moeilijke woord sekularisatie geeft aan, dat mensen in de plaats van de bijbelse openbaring iets anders gingen geloven.

Zij dachten die openbaring niet meer nodig te hebben, omdat de mens zelf zich wijs zou maken. Men geloofde in de waarde van de vrije, redelijke mens. Het Koninkrijk Gods werd vervangen door de heilstijd aan het eind van de geschiedenis. De weg. daarheen werd door het menselijk verstand geplaveid. Hoe moeilijk de geloofsbelijdenis van vrijheid, gelijkheid en broederschap in praktijk te brengen was, bleek toen aan het eind van de achttiende eeuw de franse revolutie uitliep op het tegendeel van wat men gehoopt had: een nieuw systeem van onderdrukking.

Sinds de tijd van de Verlichting is het humanisme een vast bestanddeel van de europese kuituur. Veel van de oude christelijke waarden zijn behouden, maar het fundament is geheel veranderd. Daarmee is het de vraag geworden, waarop de waarden van vrijheid en verstand gebaseerd moesten worden. Het antwoord kon niet anders zijn dan: op de mens en zijn inzicht. Wilde men hoop hebben voor de toekomst, dan kon het ook niet anders of men moest geloven in de uiteindelijke goedheid van diezelfde mens.

Hedendaags humanisme

Het hedendaagse humanisme heeft' hetzelfde fundament gehouden. J. P. van Praag schrijft in zijn „Grondslagen van Humanisme" dat het humanisme een zinvol leven mogelijk acht „met geen andere waarborg dan het onuitblusbare streven van de mensen". Humanisten „beschouwen de menselijke waarden als beslissend". Het humanisme ziet wel, dat er veel nood en lijden in de wereld is, maar „tegenover de onwrikbaarheid van de wereld staat het onblusbare verlangen naar een vernieuwde mens in een veranderde samenleving; een reformatie en een renaissance tegelijk". Merk hier de religieuze terminologie op, evenals in het volgende: het humanisme moet „de mythe van de menswording tot. leven brengen". Het moderne humanisme neemt de menselijke vermogens als uitgangspunt en erkent geen bijzondere openbaring, zoals het Humanistisch Verband het uitdrukt.

We kunnen vaststellen, dat het op de mens gerichte leven en denken in de tegenwoordige wereld een zeer sterke invloed heeft. In de bovenvermelde enquête, was die nadruk op de waarde en het genoegen van het menselijk leven hier en nu overduidelijk aanwezig. Bijna tweehonderd jaar geleden schreef een franse liberaal, dat drie dingen voor het menselijk geluk nodig waren: lichamelijke gezondheid, gezond verstand en een goed geweten. Dezelfde woorden vinden we terug in het onderzoek uit 1977.

Wie z'n houding tegenover het humanisme wil bepalen, komt gemakkelijk in een soort dubbelzinnigheid terecht: enerzijds houdt het humanisme zaken als gerechtigheid en eerbied voor het menselijk bestaan hoog — wie zou dat niet belangrijk vinden? —, anderzijds is juist de mens als basis voor gerechtigheid een uitermate zwak fundament - een ieder leze de dagelijkse krant daarop na -. Deze tweezijdigheid, komt mede voort uit het feit, dat de achttiende-eeuwse humanisten hun „hemelse stad" optrokken met materiaal, dat' voorheen de theologen verzameld hadden, om het met de woorden van de amerikaanse historicus Becker te zeggen; het verschil was, dat de theologische termen nu gevuld werden met aardse betekenissen. Dat proces van sekularistie doet zich nog steeds voor. A. L. Constandse schrijft in zijn „Geschiedenis van het Humanisme in Nederland": „De deelnemers aan de „God is dood ; "-manifestatie (zijn) op weg naar een vorm van humanisme".

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen